“En die noemen ze dus héél toepasselijk het klooster van de strijd, of, zoals ze hier in Portugal zeggen; Mosteiro de Batalha.”

“Joh.”

“Ja.”

“Leuk.”

“Ech wel!”

“…”

Werelderfgoed Batalha werd nou niet bepaald met veel enthousiasme ontvangen.

Zandkleurige, gotieken voorzijde klooster Batalha
De hoofdingang van klooster Batalha

Bekgevecht

Strand of erfgoed, het is een terugkerende queestie die ons regelmatig doet bekvechten. “Wat nou Batalha? Liggen we eindelijk een keer op het strand wil meneer Historica weer weg. Dacht ’t effe nie!” En zo dus ook in badplaats Nazaré. Dit keer wijt ik het gedoe echter niet aan ons eigen onvermogen maar veel meer aan de heibelcontreien die ons omringen. De streek is namelijk doordrenkt van huwelijksperikelen, liefdestragedies en erfenisconflicten en dan is het natuurlijk niet onze schuld dat daar mot van komt. Dat ligt gewoon aan de Portugese kroonprins Ferdinand.

“Smeer me nou maar in, Ech Wel. Dat geouwehoer kan wel even wachten.”

“Tuurlijk schat.”

Zwart ruiterstandbeeld van veldmaarschalk voor het klooster van Batalha
Veldmaarmaarschalk Nuno Alvares Pereira sleepte voor Portugal de overwinning tegen de Castillianen binnen.

Burenruzie Portugal – Castilië

Tussen de buurlanden Portugal en Castillië (de voorloper van Spanje) boterde het al een tijdje niet. Beide koninkrijken staken elkaar voortdurend naar de kroon, intriges waren legio en door het onderling uitwisselen van dochters maakten hun echtgenoten steeds opnieuw aanspraak op elkanders grondgebied. Zo ook in 1383. Ferdinand overleed zonder mannelijke erfgenaam en de Castilliaanse koning eiste de nalatenschap op omdat hij was getrouwd met Ferdinands dochter.

“Andere kant ook, Ech Wel.”

“Ja mevrouw.”

De Portugezen zagen de Castiliaanse claim echter als een bedreiging voor hun onafhankelijkheid. Toegeven zou betekenen dat Portugal ophield te bestaan en dat wilde men natuurlijk voorkomen. Gelukkig was daar nog Johan, de halfbroer van Ferdinand en grootmeester in de orde van Aviz. Hij wist, ondanks de Castiliaanse overmacht, de burenruzie te winnen en de autonomie van Portugal veilig te stellen.

Binnentuin klooster Batalha met strakke hagen en hoge conifeer
Binnentuin van het klooster Batalha

Strijdabdij Batalha

“Ik probeer hier van de zon te genieten, Ech Wel. Kan je de geschiedenis misschien even laten voor wat die is, alsjeblieft?”

“Nee natuurlijk niet. Johan had namelijk voorafgaand aan de strijd de Heilige Maagd Maria in Guimarães om Goddelijke steun gevraagd. Hij beloofde haar een fonkelnieuw klooster als die zou overwinnen.”

“Ja dus?”

“Dus bouwde hij na de overwinning een nieuwe abdij voor onze-lieve-vrouw en noemde haar, héél toepasselijk, het klooster van de strijd. Oftewel, het Mosteiro de Batalha. Als je goed luistert kan je er het Engelse woord battle in herkennen.”

“Ik wil helemaal niet luisteren, ik wil zonnen!”

Lelies in steen
Stenen lelies als een symbool van de Maagd Maria

Orde van Aviz: “Sla de Moren dood!”

De nieuwe koning luidde een gouden tijd in voor Portugal. Door de overwinning op Castilië had men niet langer last van een vervelende Oosterbuur en kon men zich eindelijk eens richten op de uitbouw van het land zelf. Eerste stap daartoe was het aangaan van een bondgenootschap met de Engelsen. Zij hadden Johan in de oorlog goed geholpen en dus leek een potje vriedjespolitiek wel gepast. Nadat hij vervolgens de dochter van de Engelse monarch had getrouwd was het tijd voor een tweede stap; de verovering van het Afrikaanse stadje Ceuta.

Als grootmeester van de orde van Aviz verloochende Johan zijn afkomst niet. De ridderorde voerde met trots het motto; Sla de Moren dood! en in die traditie leek het Johan een goed idee om, nu de Moren nagenoeg van het Iberisch schiereiland waren verdreven, de lijfspreuk ook op het Afrikaanse continent door te voeren. Strak plan, vond ook de paus, en gaf zijn zegen. De verovering van Afrika verspreiding van het christendom, kon beginnen.

Drie waterspuwende monsters aan de gevel van Batalha klooster
De waterspuwers aan de Portugese zijde zijn veel mooier dan aan de andere kant. Het is bedoeld als een dikke middelvinger naar de Spanjaarden toe.

Twistgesprek

Ech Nie weet natuurlijk waar onze discussie op uit zal draaien maar doet desondanks verwoede pogingen zich van haar verantwoordelijkheden te ontdoen. “Als we nou dit en kunnen ze niet zo.”

“Nee, Ech Nie, dat kan niet zus of zo. Batalha is werelderfgoed dus daar gaan we gewoon naar toe. Dat weet je toch? Doe niet zo moeilijk.”

Je zou verwachten dat de zaak daarmee was afgedaan maar dit keer sputtert ons zonnetje nog wat extra tegen. “Hier te kort, daar te lang en zo is het toevallig ook nog eens een keer.” Doodmoe word ik er van. Onverbiddelijk hard kap ik dan ook het geklaag af. “Ok schatje, als je dan vandaag niet wil misschien dat we dan morg…”

“Morgen ook niet. Dan is mijn pigment nog niet droog…”

“Overmorgen dan? Por favor?”

Blad en spiraalvormige motieven op pilaren omsluiten binnentuin
Blad – of spiraalvormige motieven op de pilaren

Het intellect van de Orde der Dominicanen

Behalve in Afrika behoorde de verkondiging van het evangelie ook dicht bij huis tot Johans topprioriteiten. Hij had in zijn jeugd goed religieus onderwijs genoten en dus leek het hem passend om ook zijn volk van de juiste godsdienstlessen te voorzien. Omdat hij wist dat de orde der dominicanen er net zo over dacht, schonk hij hen zijn nieuwe strijdabdij.

De orde der dominicanen bestond vroeger uit een groep monniken die door de paus waren aangewezen om te hoeden over de zuiverheid van het katholieke geloof. Een taak die ze ijverig uitvoerden. In hun beleving was studie vereist om van de blijde boodschap te kunnen getuigen en daarom zaten ze altijd met hun neus in de boeken. Behalve de Schrift bestudeerden de predikheren ook de dogma’s van de kerk, theologische vraagstukken, filosofie en Bijbelwetenschappen. Al met al een behoorlijk intellect clubje dus, die dominicanen, en dat was precies zoals Johan het graag zag.

Maar Ech Nie natuurlijk niet.

Ondanks dat ze zich drie dagen lang had kunnen uitleven op een badhanddoek begint ze meteen bij aankomst alweer stennis te schoppen. “Waarom nou zij? Waarvoor nou hier? Waartoe nou weer?”

Gezeik ook altijd.

Omdat de queeste ons leven is! Daarom!”

Kunstzinnig kerkplafond

Expansiedrift Portugal

De verovering van Ceuta bleek een goede zet. De oorlogsbuit was groot en de strategische ligging van de stad bood de Portugezen een springplank voor verdere expansie. Zoon Hendrik rook zijn kans. Gebrand op roem, eer en rijkdom spoorde hij zijn zeelui aan om, in naam van de Heer, het land te vinden waar “de negers hun goud vandaan haalden.” Dat bleek alleen makkelijker gezegd dan gedaan. Omdat de aarde in die tijd nog plat was en de zee vol monsters, waren kapiteins vaak bang om ver te varen. Voor je het wist viel je van de wereld of verdween je tussen de kaken van één of ander verschrikkelijk diepzeewezen.

Grafmonument van Portugese koning
Johan op zijn sterfbed in de stichterskapel

Johan 1 en het praalgraf van een wereldster

De vrees voor de zee van duisternis belemmerde in het begin grote successen maar in 1420 werd de archipel Madeira ontdekt en zeven jaar later trof men ook de Azoren aan. Het waren de eerste succesjes van Hendrik, maar de laatste wapenfeiten van Johan. In 1433 overleed de beste man en kreeg hij als eerbetoon voor zijn goede diensten een pracht van een graf in zijn klooster Batalha. De kapel is het mooiste gedeelte van het hele complex en in het achthoekige plafond kan je nog altijd zien hoe hoog zijn ster gerezen was.

“Kom je nog?”, vraag ik Ech Nie. Ze is demonstratief op een kerkbank gaan zitten en weigert de hele kerk ook maar een blik waardig te gunnen. “Jij hebt de kaartjes en die moet je hier laten zien.” Mokkend komt ze overeind. “Kutkapel, stinkkerk, grafzooi!”

Kunstzinnig, achthoekig sterplafond boven graf Portugese koning
De achthoekige ster boven Johans graf. (Zie ons verhaal in Aken voor de symboliek die achter de achthoek schuil gaat)

Hendrik de Zeevaarder legt fundament onder Portugese wereldmacht

In navolging van zijn vader was Hendrik ook na pa’s dood vast van plan de wereld te veroveren het christendom te verspreiden. Zijn plan was om rond Noordwest- Afrika heen te varen, onderweg weerbarstige Moren als slaaf te verhandelen en uiteindelijk de muzelmannen met een aanval in de rug te verrassen en voorgoed te verslaan. Een fantastisch idee, vond de paus alweer, maar helaas bleek de realisatie onmogelijk. De heren ontdekkingsreizigers waren bij nader inzien toch meer geïnteresseerd in het verhandelen van goud en slaven dan in moeilijk missiewerk.

In 1460 kwam ook Hendrik te overlijden. In eerste instantie werd hij begraven in Lagos, de havenplaats waar zoveel van zijn schepen vertrokken, maar later kregen zijn overblijfselen een plekje in de familiekapel van Batalha. De dood van O Navegador betekende echter geenszins het einde van de Portugese ambities. Sterker nog, met de financiering van talrijke expedities, de stichting van een zeevaartschool, de ontwikkeling van het karveel (een schip) en nieuwe zeekaarten was hij de onmiskenbare grondlegger van de maritieme wereldmacht die Portugal later werd.

“Zo, kapel gezien, kerkje dicht. Huppekee, op naar het strand!”

“Ech Nie!”

“Wat?”

“Je vergeet het klooster.”

Raamwerk in Manuelstijl met in het midden een armillarium
Het armillarium (in het midden) als symbool van het koloniale rijk siert het kalkstenen vlechtwerk

Manuelstijl verovert Batalha

Rond 1500 ging het zo lekker met het zendingswerk (Indië en Brazilië waren net ontdekt en de daar geroofde grondstoffen brachten bakken met geld in het laatje) dat het de nieuwe koning Manuel inspireerde tot een nieuwe bouwstijl. Scheepstouwen, exotische bloemen, ankers, laurierbladen, schelpen en uiteraard het kruis van de ridderorde; allemaal werden ze verwerkt als decoratief element in de gebouwen en gaven ze uiting aan de prestaties op zee. Omdat men in Batalha nog steeds niet klaar was met het klooster kreeg ook deze abdij wat van de nieuwe mode mee.

De kloostergang van Batalha was van origine strak vormgegeven maar onder invloed van de nieuwe smaak werd het geheel omgebouwd tot een uitbundig meesterwerk. De pilaren kregen allemaal blad- of spiraalvormige motieven, bogen en ramen werden omgetoverd tot een zandstenen vlechtwerk en het armillarium kreeg een prominente plaats. Vooral dat laatste gold als een soort stempel van koning Manuel. De bol met ringen diende de schippers als een navigatie-instrument en werd gebruikt om locatie en tijd te berekenen. Het ding kwam symbool te staan voor de macht van het koloniale rijk en de kunde van zijn ontdekkingsreizigers. Het armillarium siert dan ook nog altijd de nationale vlag.

De dominicaanse dwingelandij van de inquisitie

Macht en kennis. Iets wat de dominicanen ook steeds meer konden waarderen. Terwijl zeevaarders de vijanden van de christenheid buiten Portugal over de kling joegen, vochten de predikheren ondertussen hun eigen oorlogje uit. Het zuiver houden van de katholieke leer was voor hen inmiddels gelijk komen te staan aan het bestrijden van ketterij en die zienswijze leidde er toe dat de nobele verdedigers van het geloof plotseling tot de aanval overgingen. De inquisitie deed zijn intrede en voortaan bepaalden kerkelijke rechtbanken wel of je religieus genoeg was. En wee je gebeente als hun oordeel in jouw nadeel uitviel…

Strand of klooster

In 1834 kwam er een einde aan de dominicaanse bezetting van Batalha en werd de abdij door de broeders verlaten. Als eerbetoon aan zijn geschiedenis, en de oorlogshandelingen waaruit het was ontstaan, verkoos men bijna een eeuw later, in 1921, de vroegere studiezaal van de monniken als de meest geschikte plaats voor het graf van de onbekende soldaat. Een monument ter nagedachtenis aan alle strijders die ooit voor Portugal vochten en sneuvelden.

Het lijkt mij een mooi moment om ook onze eigen strijdbijl te begraven, maar daar wil Ech Nie natuurlijk weer niks van weten. Blijkbaar nog niet van alle kift genezen, ontploft ze zowat van woede als ze hoort van onze nieuwe bestemming; de tempelierstempel in Tomar. “Maar liefste, we zouden toch naar het strand gaan?”

“Pleur jij es effe lekker op. Ik ben op vakantie hoor, dan ga ik toch niet op zo’n zout kutstrand liggen.”

“Maar…”

“Ech nie!”

“Meen je niet.”

“Ech Wel!”


Ook wel eens het klooster Batalha bezocht? Strandliefhebber of predikheer? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag. Ech Wel!

Praktische informatie

Adres: Largo Infante Dom Henrique, 2440-109 Batalha, Portugal
Jaar van inschrijving: 1983
Officiële website: Mosteiro Batalha

Tip voor werelderfgoedreizigers: Het klooster van Alcobaça en het klooster van Christus in Tomar liggen om de hoek. Ze zijn middels een combi-ticket (voor alle drie de abdijen) te bezoeken en daarvoor krijg je een week de tijd (kan je tussen alle cultuur door dus mooi op het strand gaan liggen).


Lees ook:

Hoop doet leven in Portugese geboortestad Guimarães
Geschiedenislessen universiteit Coimbra tarten noodlot