Kerstsfeer proeven doen wij in Duitsland. Niet alleen omdat Ech Nie dat gezellig vindt, maar vooral ook omdat het mij de kans geeft enkele Unesco-monumenten aan mijn steeds verder uitdijende werelderfgoedverzameling toe te voegen. Aangezien dat laatste natuurlijk het belangrijkste is (duh) had ik voorafgaand aan ons verblijf in Goslar stiekem een tussenstop gepland in het nabijgelegen Hildesheim. Ech Nie was meteen gepikeerd toen ze het hoorde. “Gvd, Ech Wel, ik snak anders ongelofelijk naar een Glühweintje.”
“Niet alles draait om drank, schat.”
“Oh nee, dat is waar ook. Om werelderfgoed natuurlijk.”
“Inderdaad. Maar wees gerust, Hildesheim is slechts een queestie van geloof. Twee kerken maar, dus lang hoeft het allemaal niet te duren.”
“Jaja, geloof-ie het zelf?…”
Lodewijk de Vrome
“Hildesheim is al bijna 1200 jaar een bisdomstad”, vertel ik Ech Nie als we de auto hebben geparkeerd, “en dat heuglijke feit heeft het te danken aan Lodewijk de Vrome. De toenmalige keizer was namelijk een goedgelovig man en streed voor de verspreiding van de christelijke leer in alle uithoeken van zijn Rijk. Eenheid maakt macht, had hij van zijn vader Karel de Grote geleerd, en daarom zag hij het als zijn Goddelijke plicht de kerstening van de Saksen, die papa reeds was begonnen, te voltooien.”
Roos van Hildesheim
Vrome Lodewijk dacht dat hij die vermaledijde Saksen alleen kon bekeren als hij de beschikking had over een grote nieuwe Dom. Op zoek naar een geschikte plaats voor zijn kersteningskerk zag hij op zekere dag een vergeten relikwie van de Heilige Maagd Maria in een rozenstruik hangen. Dat was wel héél bijzonder, meende Lodewijk. Toen hij het ding vervolgens ook niet uit de bosjes kreeg stond hij helemaal perplex. Dit kon toch niet anders dan een teken van Moeder Gods zijn?
Lodewijk interpreteerde het voorval als een openbaring van Gods wil en beval onmiddellijk de bouw van een Heilig Dom ter ere van Onze-Lieve-Vrouw.
Duizendjarige rozenstruik
“Stom verhaal”, vindt Ech Nie. Totdat ik haar vertel dat dit alles in 815 plaatsvond en dat de rozenstruik nog steeds bestaat. “Een roos van meer dan 1000 jaar?”, fronst ze ongelovig.
“Jazeker. Nou ja, dat zeggen ze dan hè. Of het echt dezelfde is valt te betwijfelen natuurlijk, maar goed, een paar honderd jaar is ze in ieder geval.”
De witte roos zonder doornen
Er wordt gezegd dat in den beginne, toen alles nog volmaakt en goed was, dood nog niet bestond en overvloed de maat was, dat er toen een witte roos zonder doornen het Paradijs sierde. Zij was puur en onbedorven en fleurde als koningin der bloemen het hele Hof van Eden op. Adam en Eva leefden ook in het Paradijs, maar toen zij aten van de boom van de kennis van goed en kwaad kregen ze de toorn van God over zich heen. God had ze nog zo gezegd niet van de verboden vrucht te eten dus toen Hij tot de ontdekking kwam dat ze niet naar Hem hadden geluisterd beoordeelde Hij dat als een doodzonde.
“Stof zijt gij, en tot stof zult gij wederkeren,” brieste Hij tegen het mensenpaar. Ze konden wat Hem betrof dood neervallen, zo teleurgesteld was Hij in het stel.
De zondeval van het eerste mensenpaar
Door toedoen van Adam en Eva was de zondeval geboren. Voortaan, zo bepaalde Onze-Lieve-Heer, waren alle mensen sterfelijk en aan Hem verschuldigd. Omdat ze hadden gezondigd moesten ze bovendien op staande voet de hemelse tuin verlaten. “Als we dan toch voor eeuwig vervloekt zijn”, dacht Eva, “dan kan ik net zo goed die mooie witte roos meenemen.”
Geen misdrijf gaat God echter ongezien voorbij. Hij was getuige van Eva’s vergrijp en strafte haar door de bloem rood te kleuren en stekels te geven. Op die manier zou het de mens voor altijd herinneren aan zijn zondige natuur en de verplichtingen die het had aan Hem de Almachtige.
Het Heilige Rood en Wit
Rood en wit. Mede door bovenstaand verhaal kreeg de kleur van de roos in het christendom een verschillende betekenis. Wit symboliseert de onschuld en maagdelijkheid en wordt gelinkt aan Onze-Lieve-Vrouw-van-de-Onbevlekte-Ontvangenis. Zij duidt op eeuwigheid en kuisheid en staat in verband met Maria, de roos zonder doornen, de enige mens die ooit zonder erfzonde ter wereld kwam. Omdat ze in de rest van haar leven ook nooit wat verkeerds deed, bleef ze altijd zonder smet en was zij als enige wél onsterfelijk. Een goede moeder dus voor Gods zoon.
Er is een roos ontsprongen
We zijn inmiddels aangekomen op de kerstmarkt van Hildesheim en kunnen de zonde niet weerstaan. “Glühweintje?”
“Lekker!”
Even later, met onze handen om een dampende kerstmok, vertel ik Ech Nie over het Duitse kerstlied en de nieuw ontloken roos.
Er is een roos ontsprongen uit ene wortelstam; die, lijk ons d’ouden zongen, uit Jesse ’t leven nam; nu heeft zij bloem gebracht, in ’t midden van de winter, in ’t midden van de nacht.
“Wie is Jesse nou weer?”, vraagt Ech Nie niet begrijpend. “Daar kom ik zo nog wel op”, antwoord ik. “Waar het hier om gaat is natuurlijk het kindeke Jezus, Gods zoon, die op een koude winternacht als een roos ter wereld kwam om ons zondaren te verlossen van het kwade.”
“Oh ja, bedankt nog Heren”, zegt ze oneerbiedig. “Maar ik dacht dat Maria de roos was?”
Symboliek van de rode roos
“Ja, nee, óók. Zij was de witte roos. De rozenstruik waaruit Christus ontsproot. Maar de rode roos vertegenwoordigt Jezus. Rood verwijst namelijk naar het vergoten bloed van de Verlosser en naar zijn lijden tijdens de kruisgang. Het staat symbool voor de vergankelijkheid van het leven, voor hartstocht, moed en passie. Op Zijn graf groeide een rozenstruik en de vijf bloembladen van de roos werden in verband gebracht met de vijf wonden die Jezus aan zijn kruisiging had overgehouden. (handen en voeten waren doorboord met spijkers, zijn zijde met een lans)”
De betekenis van het getal vijf
In de numerologie staat vijf bekend als het resultaat van de vereniging tussen het mannelijke en het vrouwelijke. Oftewel Jezus was de uitkomst van het verbond tussen Moeder Maria en God de Vader. Vijf is tevens het getal van de verandering. Jezus’ dood stelde de Almachtige eindelijk in staat om ons zondaren te vergeven van de dwaling die Adam en Eva in het Paradijs hadden begaan. Zijn nieuwe boodschap luidde dat eeuwig leven weer mogelijk als we dan maar wel in Hem bleven geloven. Tot slot vormen de vijf rozenbladeren gezamenlijk een vijfster, een figuur dat ook wel bekend staat als het pentagram.
“Gaat dit nog lang duren Ech Wel? Anders bestel ik er nog eentje…”
Het pentagram vertegenwoordigt goed en kwaad
“Kom maar door Ech Nie, want ik begin net een beetje warm te draaien. Het pentagram is net als de roos een tweeledig symbool. Zoals de roos kan staan voor dood en leven, lust en deugd, rein en schroom; zo kan het pentagram staan voor goed en fout, hemel en hel, geest en materie. Als stelregel wordt tegenwoordig aangenomen dat wanneer de piek van de ster naar boven wijst (hemel) hij het goede symboliseert, richt de punt naar beneden (hel) dan beeldt hij de gehoornde uit. Het bijzondere is dat in de vijfhoek die in het hart van de ster staat (het pentagon) altijd een pentagram kan worden getekend die met zijn punt de andere kant op wijst als het origineel.”
“Okee, Ech Wel nou begrijp ik er ech niks meer van.”
Pythagoras schonk de vijf betekenis
“Het wordt misschien wat duidelijker als ik het even voor je uitteken.” Ik pak een kerstservetje van tafel en teken er een pentagram, met in het midden zijn omgekeerde spiegelbeeld, op. “Aha”, zegt Ech Nie, “het begint te dagen. Goed en fout ineen dus?”
“Precies, net zoals elk mens niet perfect is en beschikt over zowel goede als foute eigenschappen. Pythagoras, de vader van de getallenleer, vond dat ook al. Hij beredeneerde dat de onderste vier punten van de ster de vier elementen vuur, water, aarde en lucht vertegenwoordigden en dat de naar boven gerichte piek voor de geest van het individu stond.
Vijf staat symbool voor de mens
De vijf assen van de ster zag de wiskundige als de vijf zintuigen van de mens; voelen, zien, ruiken, horen en proeven. En om het geheel af te maken ontdekte hij dat ook de gulden snede in het figuur verwerkt zat. Omdat volgens Pythagoras het menselijk lichaam met dezelfde ratio was opgebouwd kon het niet anders dan dat het pentagram het ultieme symbool van de mens was. Eeuwen later inspireerde het genie Da Vinci nog tot het maken van één van zijn beroemdste tekeningen.”
Vijfster verwerd tot ketters teken
“In de beginjaren van het christendom gold de vijfster ook als een symbool van Christus. De vijf punten verwezen daarbij naar de vijf wonden van Jezus. Op een gegeven moment raakte het pentagram echter wat uit de gratie. Het kruis eiste alle aandacht op en langzaam maar zeker verdween de ster naar de achtergrond. Toen de Kerk later bonje kreeg met de Katharen werd het zelfs bestempeld als het handelsmerk van ketters.”
“Katharen? Van de poes bedoel je?”
Katharen zagen het anders
“Nee bijdehand, de Katharen waren christenen die zo hun eigen interpretatie van de Bijbel hadden. Zij lazen exact hetzelfde verhaal als de katholieken maar legden hem precies andersom uit.
De slang die Adam en Eva in het Paradijs had overgehaald te eten van de verboden vrucht zagen zij als go(e)d omdat het serpent had geprobeerd de mens te verrijken met de kennis van goed en kwaad. Dat hij daar niet in slaagde was de schuld van die harteloze heer die, niet gediend van enige rebellie, het eigenwijze stel de laan uitstuurde. Hun conclusie was dat de “duivel” blijkbaar niet wilde dat de mens onafhankelijk werd.”
Zwarte schapen in de Kerk
“Originele lezing.”
“Absoluut. Maar ook gevaarlijk. De Kerk houdt namelijk niet zo van ongebonden lieden en moet als hoeder van het Goede al helemaal niets hebben van concurrentie of misgelopen inkomsten. Schaapjes, vinden ze, moeten gewoon bij de kudde blijven en niet gaan lopen dwalen. Doen ze dat toch dan schildert men ze zwart.”
Heilige oorlog tegen de Katharen
“Toen de Katharen dus koppig bleven vasthouden aan hun eigen religie werden ze al snel gezien als de kwade pier en begon men een lastercampagne om van ze af te komen. Bekering werkte niet dus beloofde de paus elke bloeddorstige ridder kwijtschelding van zijn zonden als die maar bereid was zoveel mogelijk Katharen te vermoorden. Over goed en kwaad gesproken.”
“Pfff, wat een verhaal. Nog maar een gloeiwijntje dan om…”
“Nee, niks daarvan. We hebben ons al genoeg bezondigd. Tijd voor boetedoening.”
Besloten tuin in Marienkirche
We staan op en lopen richting de Marienkirche. Ze is inmiddels bijna duizend jaar oud maar vanwege een grondige renovatie (Ons bezoek was in 2013 en omdat Hildesheim twee jaar later haar 1200 jarig bestaan zou vieren, kreeg ze vanwege dat feest een uitgebreide opknapbeurt) ziet ze er van buiten weer uit als nieuw. Omdat bouwvakkers echter nog steeds druk bezig zijn met de binnenkant blijft de kathedraal voor ons gesloten. “Ook Dom”, zegt Ech Nie, “heb ik helemaal voor niks naar al dat gelul over Rozemarie geluisterd.”
Dat laatste blijkt gelukkig iets te rooskleurig door mevrouw ingeschat. Hoewel de kerkdeuren dicht blijven mogen we voor een paar euro wel even kijken naar het stokoude bloemstukje. “De struik bevindt zich in de kloostertuin van de Dom”, leg ik Ech Nie uit, “omdat het een verwijzing is naar de Hortus Conclusus, de besloten tuin die in het Bijbelse Hooglied zo liefdevol wordt bezongen.”
Zusje, bruid, een besloten hof ben jij, een gesloten tuin, een verzegelde bron.
Schot in de roos
“De tekst werd door de schriftgeleerden uitgelegd als een metafoor voor Maria’s onbevlekte ontvangenis. De Heilige Maagd die haar schoot voor iedereen gesloten hield behalve voor God de tuinman. De roos zonder doornen heerste als een meesteres over haar eigen tuin maar maakte voor de Heer een uitzondering. Hij bezat de poortsleutel naar haar lustoord en plaatste een schot in de roos.”
Bloem der bloemen
Eenmaal in de kloostertuin kan Ech Nie haar lachen maar nauwelijks inhouden. “Is dit nou het symbool van Hildesheim”, vraagt ze spottend, “de oudste roos ter wereld, de bloem der bloemen?” We staan voor een flinke bouwsteiger en de paar takken die daar tussendoor steken zien er inderdaad weinig inspirerend uit.
Ik probeer het nog een beetje voor de roos op te nemen door te melden dat ze na een bombardement in de Tweede Wereldoorlog uit de dood herrees maar dat mag al niet meer baten. Mevrouw is gewoon niet onder de indruk. Geïrriteerd over zoveel desinteresse been ik kwaad naar buiten. “Pluk een roos!”, roept Ech Nie me smalend na.
Ottoonse periode
Nadat er in 919 geen mannelijk nageslacht van Karel de Grote meer over was, kwam in het Oosten van het Rijk een Saksische familie aan de macht. Men is deze tijd de Ottoonse periode gaan noemen omdat drie opeenvolgende keizers allemaal de naam Otto droegen. De dynastie duurde ongeveer een eeuw en het was aan het einde van dit tijdperk dat de twee Unesco-kerken van Hildesheim werden gesticht.
Hildesheim lag samen met zijn omgeving in het kerngebied van de Ottoonse keizers. Het was een van hun belangrijkste machtscentra en de plaatselijke bisschop Bernward was dan ook vastbesloten de stad op de kaart te zetten. In 1010 begon hij ijverig met de bouw van de Michaëlskerk en maakte het meteen tot een van de exponenten van de Ottoonse architectuur.
Terechtwijzing
“Dit gaat toch niet weer zo’n ellenlang verhaal worden hè, Ech Wel? Ik ben nog helemaal in de ban van de roos hoor. Ik kan er niet ook nog eens een Ottoonse bisschop bij hebben.”
“Tsjongejonge, hoe verdorven kan een mens zijn?”, zeg ik korzelig. Blijkbaar is de zondige natuur bij Ech Nie vandaag wel heel sterk aanwezig. Vermanend spreek ik haar toe: “Wij zijn in zonde geboren mijn vrouw, en kinderen des toorns zullen wij altijd blijven, maar wij zijn niet reddeloos verloren, nee zeker niet. Want voorwaar de zonde dood is, zo is Gods genade eeuwig. Zolang wij geloven in onze queeste zullen wij voor altijd zalig zijn. Laat ons daarom nimmer verslappen doch volharden in ons lot. Want al is het pad vol queesties, Zijne heerlijkheid leidt ons de weg.”
Verschrikt door deze terechtwijzing volgt Ech Nie me meteen de heuvel op en treden we enige ogenblikken later St. Michaël binnen. “Weet je wat nou zo typisch Ottoons is?”, vraag ik haar vervolgens. “Geen idee.”
Symmetrie is harmonie
“De symmetrie. Links en rechts zijn elkaars spiegelbeeld, elkaars gelijke. Het is bedoeld om de harmonie tussen Kerk en staat weer te geven. Ze waren ieder baas over hun eigen deel van de gemeenschap maar regeerden samen over het grotere geheel. Typisch Bernward ook want hij was behalve een bloedverwant van de keizer natuurlijk ook gewoon een vertegenwoordiger van de geestelijkheid. Een ander Ottoons aardigheidje is de afwisseling van pijlers en zuilen die je ziet. De 12 lichte zuilen verwijzen naar de 12 apostelen van Jezus en de 4 zware pijlers moeten de 4 evangelisten voorstellen.”
“Ze hadden in de middeleeuwen ook wel overal een Bijbelse uitleg voor hè?”
Stamboom van Jezus
“Dat klopt inderdaad, vroeger was niks zomaar. Zo staat hier bijvoorbeeld ook, als tegenhanger van Maria’s roos in de kathedraal, de boom van Jezus centraal. Kijk maar eens naar het plafond wat door de “Heiligen” wordt gedragen. Daar zie je de stamboom van Jezus beginnende bij Adam en Eva en eindigend bij de Verlosser zelf. Daartussen staan de koningen van Israël waarvan Christus een nazaat was.”
“En om terug te komen op je eerdere vraag; op de stamboom staat Jesse als tweede in rij, hij is de vader van David en de man die op zijn zij ligt. Volgens de profetie (en het Duitse kerstliedje) was Jesse de wortelstam waaruit het twijgje Jezus zou ontspringen. Oftewel, hij was de stamvader van een geslacht koningen waarvan David de eerste was en Jezus de laatste. Uit zijn zij schiet de tak die uitgroeit tot de levensboom waarin Jezus in de kroon zetelt.”
Bronzen zuil van St. Michaël
“Dé trots van St. Michaël is trouwens de bronzen zuil met afbeeldingen uit het leven van Jezus. Het is een soort van levensboom maar dan in kostbaar edelmetaal. Otto en Bernward hadden behalve hun religieuze overtuiging ook allebei een passie voor het oude, christelijke Rome. Bernward was er op citytrip geweest en hij hoopte deze goede oude tijd (net als voorganger Karel de Grote) in Hildesheim nieuw leven in te blazen. Als fervent liefhebber van de kunsten liet hij zich daarbij graag inspireren door de Romeinse werken van weleer. Zo dienden de antieke keizerszuilen uit Rome wellicht als voorbeeld voor Bernwards eigen edele delen.”
Een offer voor elke zonde
Omdat het Ech Nie allemaal wat teveel van het Goede wordt besluiten we haar zondige inborst maar tegemoet te komen en de twee kerken te laten voor wat ze zijn. Als Ech Nie het allemaal wel gelooft dan heeft verder prediken toch geen zin. “Hèhè”, zegt ze opgelucht als we even later voor een laatste Glühwein weer op de kerstmarkt staan, “langer bomen over rozen had ik ook ech nie meer getrokken hoor.”
“Dat mag zo zijn meissie”, waarschuw ik haar, “maar bedenk wel dat bewust zondigen ook offers vereist. Dat heeft de goede Heer immers zelf gezegd!”
Helse rit
“Geen probleem”, vindt Ech Nie, en proost op een mooie kerst. Net als ik met haar mee wil doen ontwaar ik echter een kerstster boven haar hoofd. Ik aarzel. Het is zo’n ding met de punt naar beneden en dat belooft weinig goeds. “Queestie van bijgeloof”, wuift Ech Nie mijn vrees weg. “Goslar ligt vlakbij lieverd. Dat gaat heus wel goed komen!”
Niet dus.
Het was nog geen kwartiertje later of we bevonden ons al in de meest helse rit ooit. “Waar hebben we dit toch in Jezusnaam aan verdiend?”, riep Ech Nie in opperste wanhoop. “Ja wat denk je”, antwoord ik boos, “dat krijg je er nou van als je niet luistert, God straft meteen. Ech Wel!”
Ook wel eens de roos van Hildesheim gezien? Je verdiept in het pentagram of liters Glühwein gedronken? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Net als vele andere Duitse steden (Aken, Darmstadt, Hamburg, Keulen, Lübeck, Weimar, Wismar) werd ook Hildesheim in de Tweede Wereldoorlog het slachtoffer van de geallieerde tactiek om de wil van het Duitse volk door middel van grootschalige bombardementen te breken. Dientengevolge werd op 22-03-1945 ongeveer driekwart van de binnenstad, waaronder de hierboven beschreven werelderfgoederen, volledig verwoest. Gelukkig waren de kerkschatten veilig opgeborgen en konden ze na de reconstructie van de godshuizen weer voor nieuwsgierige werelderfgoedreizigers (en andere geïnteresseerden) tentoongesteld worden.
Destijds maakte Hildesheim ook deel uit van het Hanze handelsverbond. Overige Hanzesteden die niet in dit artikel worden genoemd maar wel werelderfgoed zijn (en op deze site worden beschreven): Bremen, Goslar, en Quedlinburg.
Adres Dom: Domhof, 31134 Hildesheim, Duitsland
Adres St. Michael: Michaelisplatz 2, 31134 Hildesheim
Jaar van inschrijving: 1985
Officiële website Dom: Dom-Hildesheim.de
Lees ook:
– Het laatste oordeel over Maria Magdalena, was ze hoer of Heilige Graal?
– De kathedraal van Chartres wordt omringd door mythen en mysteries
