Het is juli 2015 en we verblijven een weekendje in de Champagnestreek. Na een poosje druk bezig te zijn geweest met allerlei zondige zaken lijkt het ons op zeker moment tijd voor wat bezinning. We tikken ons reisdoel in op de nieuwe TomTom en rijden in een uurtje naar, ja naar waar eigenlijk? God-mag-weten-waar.

Blind vertrouwend op de navigatie staan we plotseling op een of ander nietszeggend weggetje in het midden van het Franse platteland. De TomTom geeft aan dat we zijn gearriveerd maar zelf hebben we zo onze twijfels. “Het is een mysterie”, roept Ech Nie meteen.

Maquette waarop wordt bevestigd dat kathedraal Chartres werelderfgoed is
Werelderfgoed van Chartres

Onmin met TomTom

Ietwat bedenkelijk kijk ik mijn navigator aan en vraag wat ze nou eigenlijk heeft ingetikt. “Ja, Chartres natuurlijk” roept ze verontwaardigd. “Dat zal best”, zeg ik, “maar ik zie hier alleen maar weiland, en geen kathedraal.”

“Ja, godverdomme!” vloekt Ech Nie hartgrondig, “dat kutapparaat ook.” Het was wel duidelijk dat we niet in de stad waren beland en daarvan kreeg de TomTom uiteraard de schuld. “Rustig nou maar”, predik ik, “we hebben wel voor hetere queesties gestaan. Laten we gewoon even kijken wat je nou weer fout hebt gedaan.”

Ech Nie kijkt me wat misnoegd aan maar moet even later toch het boetekleed aantrekken. Chartres had ze inderdaad ingetikt, dat klopte, maar helaas niet op de juiste plaats. Ze bleek de naam te hebben opgegeven bij straat, in plaats van stad, en dan kom je dus niet waar je wezen moet. DomDom. We wagen een tweede poging en komen, God zij dank, drie uur later dan gepland toch nog aan op onze bestemming.

Moedergodin Maria

De Notre Dame van Chartres is een kathedraal die bol staat van de mythen en mysteries. Ze is gewijd aan de heilige maagd Maria en, gezien het verleden van de plaats, is dat eigenlijk ook wel logisch. In de voorchristelijke tijd waren de Kelten namelijk ook al bezig hun eer te betuigen aan een zekere moedergodin.

Uit geschriften die zijn opgetekend door de oude Romeinen weten we dat de Keltische priesters, de zogenaamde druïden, de plaats al als heilig beschouwden en dat ze er een bron hadden waar omheen ze een beeld van een vrouw verheerlijkten. Het zou een dame zijn geweest met een donkere huidskleur en een kind op haar schoot. Ze noemden haar de maagd die zal baren. “Hé”, zegt Ech Nie, “dat lijkt wel op Maria.”

In het midden zit Maria met haar aanbeden kind, daaronder is haar overlijden en hemelvaart uitgebeeld

Vereren moederfiguur berust op oude traditie

“Ja, goed hè”, bevestig ik, “sinds mensenheugenis vereert men al een moederfiguur. De Kelten zouden hun inspiratie bijvoorbeeld weer hebben opgedaan bij de nog oudere, Egyptische cultus rond moedergodin Isis en haar zoon Horus. Ook deze twee werden altijd op precies dezelfde wijze uitgebeeld als de heilige dame van de Kelten. Het christendom, bepaald niet vies van wat copy-paste gedrag, heeft deze oude traditie gewoon overgenomen. Vandaar dus dat je Maria vaak met haar kind op schoot ziet afgebeeld.”

Timpaan kathedraal Chartres met Maria en kind in het midden
Maria zittend met haar kind Jezus in het rechter portaal boven de ingang

De zwarte Madonna

Toen de heidense Kelten het veld moesten ruimen voor de christelijke nieuwkomers raakte hun heilige beeld verloren in Moeder Aarde. Begraven onder de grond werd zij echter jaren later, door verblufte aanhangers van het nieuwe geloof, bij toeval teruggevonden. “Hoe kon Maria hier nou weer terecht zijn gekomen?”, dachten ze, en bouwden onmiddellijk een kerk om dit wonder te gedenken.

De zwarte Madonna, zoals ze door hen werd genoemd, kreeg een plekje in de crypte rond de heilige bron van de oude druïden. Eeuwenlang zou ze daar vervolgens blijven staan, totdat ze tijdens het geweld van de Franse revolutie haar Waterloo vond. Gelukkig is een kopie nog altijd in het Godshuis terug te vinden.

Zwarte Madonna in een nis van de kathedraal van Chartres
De zwarte Madonna omringd door kaarsen

Chartres moest de perfecte kathedraal worden

De aanwezigheid van het beeld deed de kerk uitgroeien tot een belangrijke bedevaartsplaats. In 876 werd dat nog eens versterkt toen de kleinzoon van Karel de Grote (Karel de Kale) het kleed, wat Maria bij de geboorte van haar kind zou hebben gedragen, aan de kathedraal cadeau deed. Van heinde en verre kwamen pelgrims, in groten getale, op dit reliek af om het te zien en te aanbidden.

De status van het kleed werd nog eens verhoogd toen het op wonderbaarlijke wijze een brand wist te overleven terwijl de rest van de kerk nagenoeg geheel verloren ging. Alleen de oude bron en het koningsportaal bleven staan. Het werd opgevat als een sein van Maria om een nog grotere en nog mooiere kathedraal voor haar te bouwen. “En toen ging men pas echt los”, verkondig ik Ech Nie, “want men nam geen genoegen meer met zomaar een kerk. Nee, het moest de perfecte kathedraal worden. Eentje die zo volmaakt was dat hij de genialiteit van Gods eigen schepping benaderde.”

Het kleed van Maria bron

Zo boven, zo ook beneden

“Nou nou”, zegt Ech Nie, “dat was behoorlijk ambitieus.”

“Zeker”, doe ik haar van kond, “maar men ging dan ook vlijtig te werk. Om zo dicht mogelijk in de buurt van Gods schepping te komen moest worden gebouwd volgens de maatstaven van de Heer. De natuur was Gods werk en omdat men had ontdekt dat de maatverhouding van de gulden snede hier telkens in terugkeerde besloot men dit goddelijke ideaal ook te gebruiken voor de bouw van de kathedraal.

Buiten de gulden snede bediende men zich eveneens van de theorieën van Pythagoras en Plato en vermengde deze met de christelijke denkbeelden uit de Bijbel. De bedoeling was een kathedraal te bouwen die zo fantastisch mooi was dat die een verbinding zou vormen tussen hemel en aarde. Onder het motto; Zo boven, zo beneden ging men aan de slag.

Detail van de beeldengalerij in de kathedraal van Chartres
In de kerk staat een enorme beeldengalerij die het leven van Maria en haar kind uitbeeldt.

Getallenleer

In de 12e eeuw bestond er in Chartres een kathedraalschool waar Pythagoras en Plato onderwerp waren van uitvoerige studie. Volgens de oude Grieken was alles wat men waarnam uit te drukken in getallen en als men deze cijfers op de juiste wijze wist te rangschikken bereikte men de perfecte harmonie. Getallen werden gelinkt aan geometrische vormen en kregen een symbolische betekenis.

Het cijfer drie kreeg de driehoek en werd gekoppeld aan het mannelijke, de geest, de hemel en het Goddelijke. Het getal vier hoorde bij het vierkant en verbond men aan het vrouwelijke, de materie, aarde en het stoffelijke. De vijf tenslotte, kreeg de vijfhoek als vorm en werd beschouwd als het resultaat en de verbinding tussen drie en vier. De stelling van Pythagoras, die de lengte van de zijden van een rechthoekige driehoek berekent, vormde het bewijs dat de theorie juist was.

Stripfiguur die met een fysieke stelling van Pythagoras aan komt zetten

Heilige geometrie

“Eigenlijk moet je het hele kerkgebouw zien als één grote verzameling van driehoeken, vierkanten en cirkels die allemaal in de ideale verhouding met elkaar staan en allemaal een symbolische waarde met zich meedragen”, onderwijs ik Ech Nie. “Volgens sommige historici is de kathedraal het werk van de orde van de Tempeliers. Zij zouden namelijk als enige in staat zijn geweest om een bouwwerk te realiseren wat helemaal conform de regels van de Heilige Geometrie is gebouwd.

De kerkridders zouden hun kennis hebben opgedaan toen ze een tijdje in Jeruzalem logeerden en op de plek van de oude tempel van Salomo op iets van onschatbare waarde stuitten. Sommigen fluisteren zelfs dat zij daar toen de Heilige Graal hebben terug gevonden. Hoe dan ook, de architectuur van de kathedraal wordt nog altijd bewonderd om zijn volmaaktheid in proportie en stijl. Een stenen wonder wat in slechts 25 jaar werd neergezet.”

weergaves van de 5 platonische lichamen
Platonische lichamen

Platonische lichamen

De Heilige Geometrie beschrijft onder andere de meetkundige figuren driehoek, vierkant en vijfhoek in hun driedimensionale uitvoering. Volgens Plato zou het hele universum zijn opgebouwd uit in totaal vijf geometrische vormen en legde hij het verband tussen hen en de vier elementen; aarde, water, vuur en lucht. De vijfde vorm koppelde de filosoof aan de ether, wat volgens hem het “ongrijpbare” laatste element betrof, en de andere vier met elkaar verbond.

Zoals te doen gebruikelijk kregen de elementen elk hun eigen platonische lichaam toegewezen en werden ze ingedeeld in mannelijke en vrouwelijke, actieve en passieve, gevende en ontvangende delen. Vuur en lucht linkte men aan mannelijk; water en aarde zag men als vrouwelijk. “Jaja”, zegt Ech Nie, “maar wat heeft dit allemaal met Chartres te maken?”

Drie portalen vol beeldhouwwerk
De hoofdingang met de drie portalen

Verbinding tussen het aardse en het goddelijke

“Dat is nou juist het aardige aan dit werelderfgoed”, leg ik haar geduldig uit, “want al die theorieën verwerkte men dus in de kathedraal. Kijk maar eens goed naar de hoofdingang van de kerk. Het bestaat uit drie portalen die samen symbool staan voor de verbinding tussen hemel en aarde, en tussen man en vrouw.

In het linker portaal zien we Jezus omringd door de (hemelse) sterrenbeelden; dat is dus het mannelijke gedeelte. Rechts zien we Maria met haar kind omringd door vertegenwoordigers van de (aardse) wetenschappers, oftewel de vrouwelijke kant. Daartussen staat het resultaat van de verbinding tussen man en vrouw, het kindeke Jezus. Hij staat hier trouwens afgebeeld als heerser van het universum en wordt aan beide zijden bijgestaan door de vier dieren van de Apocalyps.”

Jezus met de vier dieren uit het Bijbelboek Openbaringen

De dieren van de Apocalyps

“Zie je dat allemaal aan die beelden?” vraagt Ech Nie ongelovig, “en wat zijn de dieren van de Apocalyps nou weer?” Het is duidelijk dat het onze-lieve-vrouw wat teveel begint te worden. “Ze worden beschreven in het Bijbelboek Openbaringen”, verklaar ik haar nader, “ze staan zowel symbool voor de vier elementen als voor de vier evangelisten.

Het vijfde element (Jezus) staat tussen de andere vier in en is de allesverbindende factor, het Al zogezegd. Het portaal is dus eigenlijk een in steen uitgehouwen samensmelting van de klassieke denkbeelden uit de oudheid, de getallenleer van Plato en Pythagoras, de verbinding tussen hemel en aarde en de christelijke leer uit de Bijbel.”

De mannelijke zijde, oftewel het zuidportaal

Tegenstelling man-vrouw

Man-vrouw, hemel-aarde. Het is het terugkerende thema van de hele kathedraal. Naast de westelijke hoofdingang is er ook nog een zuid- en noordingang. Net als bij de hoofdingang zijn ook hier de kathedraalbouwers niet zuinig geweest met het aantal beelden en ook hier vindt men allerlei personen die uit het oude testament stammen. Met een beetje fantasie zou je er zelfs de oude druïden in terug kunnen zien. Geintje van de beeldhouwer waarschijnlijk.

Belangrijker is echter de betekenis van beide portalen. Het noordportaal moet de vrouwelijke kant van de kerk benadrukken en daarom zien we hier in het tympaan Maria met haar kind Jezus en, centraal tussen de twee deuren van de ingang, Anna met haar kind Maria. De zuidkant is haar tegenhanger en geldt als de mannelijke kant van de kerk.

De "vrouwelijke" ingang van de kathedraal van Chartres
De oude “druïden” bij de “vrouwelijke” ingang

Symboliek achter de kerktorens

Nog een mooi voorbeeld van het thema man-vrouw zien we bij beide kerktorens. De hogere toren wordt gezien als mannelijk, als toren van de zon. Hij is 365 voet hoog wat overeenkomt met het aantal dagen in een jaar. Omdat Jezus in de Bijbel zegt het Licht te zijn wordt de zon, als lichtgevend hemellichaam, geassocieerd met het mannelijke.

De vrouwelijke toren is precies 28 voet lager en dat getal staat weer gelijk aan de cyclus van maan en vrouw. De maan ontvangt haar licht van de zon en wordt daarom gezien als vrouwelijk. Zon en maan tezamen staan symbool voor het heilige huwelijk van de kosmos.

Vrijmetselaars

Beide kerktorens verwijzen ook naar wat de kathedraalbouwers zagen als het prototype van een kerkgebouw; de oude tempel van Salomo. In deze tempel waren er volgens de overlevering ook twee zuilen te vinden die precies dezelfde betekenis hadden als de twee kerktorens van Chartres. Tegenwoordig zijn de zuilen nog vaak terug te vinden op afbeeldingen van de Vrijmetselarij waar ze een belangrijk rol spelen in hun geheimzinnige rituelen.

De Vrijmetselaars zien zichzelf als opvolgers van de vroegere Tempeliers en hun geschiedenis heeft veel raakvlakken met de legendes rond de kathedraal. Het zal dan ook wel uit solidariteit met hen zijn dat ze de winkelhaak en de passer als hun symbool gingen gebruiken, twee werktuigen immers die ook voor de heren kathedraalbouwers onmisbaar waren.

Roosvenster in kathedraal van Chartres
In het midden van het glas-in-loodraam staat Maria met op haar schoot het kind Jezus

Glas-in-lood van Chartres

Ech Nie staat inmiddels te tollen op haar benen vanwege alle mystiek die de kathedraal omringd. “Ja”, zeg ik, “en dan hebben we het nog geeneens gehad over de wereldberoemde glas-in-lood ramen die de kathedraal sieren. Van alle gotische kathedralen in Frankrijk heeft die van Chartres nog het meeste, originele glas in de sponningen zitten. De kleuren rood en blauw overheersen en Chartres zou Chartres niet zijn als ze voor het glaswerk niet ook een diepere betekenis hadden gevonden.

De kleuren werden uiteraard weer gerangschikt in mannelijk en vrouwelijk. Rood stond voor vuur, geestelijke activiteit en mannelijk en hoorde dus bij de drie en de driehoek. Blauw verbeeldt de ontvankelijkheid van de mens en hoort bij vier en vierkant. Wanneer de zon door de ramen naar binnen dringt, vermengen zich de kleuren rood en blauw, man en vrouw. Het huis van de Heilige Maagd Maria wordt dus door Goddelijk licht binnen gedrongen…”

“Je gaat me nou toch niet vertellen dat… ?”, prevelt Ech Nie in lichte shock. Wel dus. “Het is inderdaad een middeleeuwse knipoog naar de onbevlekte ontvangenis van de Heilige Maagd Maria. Ik moet Ech Nie even ondersteunen op weg naar een kerkbank.

Tekening van labyrint in kathedraal van Chartres
Het labyrint

Labyrint

Zittend op de bank wijs ik Ech Nie op de aanwezigheid van het labyrint onder onze voeten. “Zeker ook weer vol symbolische betekenis?”, vraagt Ech Nie. “Waarschijnlijk wel”, zeg ik haar, “al is de precieze betekenis wat onduidelijk. Naar men aanneemt zou het symbool staan voor de lijdensweg die de mens moet afleggen tot zijn uiteindelijke verlossing. Een soort pelgrimstocht maar dan in het klein. Het internet staat trouwens vol met lieden die beweren dat het aflopen van het labyrint een ervaring is die je leven verandert; alsof er iets in je wordt losgemaakt waarvan je nooit vermoedde dat je het in je had.”

“Hmmm, klinkt nogal zweverig”, vindt Ech Nie. “Maar goed, geen verwijzingen meer naar dat hele man-vrouw gebeuren?”

Duiding van het doolhof

“Nee. Nou ja, de ligging van het labyrint maakt dat het totaal van zeven erkers wordt verdeeld in drie (mannelijke) stuks aan de ene kant en vier (vrouwelijke) aan de andere zijde. Dat wel. Daarnaast zouden de 272 stapstenen van het doolhof staan voor de lengte van een zwangerschap. Met wat meer inbeelding zou men de 112 “tanden” van de buitenrand kunnen linken aan het maandritme (want 4 x 28 = 112) en vormt de som 10 + 2 + 40 + 60 = 112 omgezet naar Hebreeuwse letters het woord Messias.

Ech Nie kan het allemaal nauwelijks bevatten. Helemaal niet als ik er nog een klein schepje bovenop doe en meld dat het labyrint zich precies boven de oude heilige bron uit de tijd van de druïden bevindt, dat de afstand tussen het plafond van de kerk en de diepte van de bron exact gelijk is en dat er zich in het midden een bronzen pen bevindt die alleen tijdens midzomerdag (21-06) oplicht.”

Brandende Maria kaarsen in de kathedraal van Chartres
Een kaarsje voor Maria

Sterrenbeeld maagd

Ech Nie heeft het gehad. Ze heeft ondertussen zoveel verhalen gehoord dat ik nauwelijks nog tot haar doordring. Dan laat ik de mythes over leylijnen, kosmische energie, levensbomen, lotusbloemen en pentagrammen ook maar achterwege, denk ik, en besluit in plaats daarvan over te gaan tot een laatste uitsmijter.

“Als je op de kaart lijntjes trekt tussen alle verschillende Notre Dames in Frankrijk dan ontstaat een tekening die het sterrenbeeld maagd weergeeft. Dat is toch best gek of niet? Het is het motto zo boven, zo beneden uitgevoerd tot in het extreme…”

Astronomische klok in de vorm van een zon
Tijd om te gaan…

Weesgegroet

“Ongelooflijk”, erkent een perplexe Ech Nie. “Alleen wel jammer dat die geniale kathedraalbouwers niet de moeite namen om ook een paar fatsoenlijke kerkbanken in elkaar te timmeren. Ik heb een houten reet van het zitten.”

“Ik denk dat Maria het zo ook wel genoeg vindt meissie. We zijn voldoende in den Heer geweest. Laten we maar naar aarde terugkeren en ons gaan bezondigen aan meer wereldse zaken.” Goed idee vindt Ech Nie en met een laatste Weesgegroet nemen we afscheid van Chartres. Op naar een glaasje champagne. Ech Wel!


Ook zo vol van de Heilige Maagd, gegrepen door mysterie of interesse in werelderfgoed? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag. Ech Wel!

Praktische informatie

Net zoals de godshuizen van Arles, Bordeaux, Bourges, Mont-Saint-Michel en Vézelay maakt ook de kathedraal van Chartres deel uit van het werelderfgoed Routes van Compostella in Frankrijk. Het patrimonium staat in feite dus twee keer op de lijst.

Adres: 16 Cloître Notre Dame, 28000 Chartres, Frankrijk (op de TomTom bij stad intikken)
Jaar van inschrijving: 1979
Officiële website: Onze-Lieve-Vrouw-van-Chartres


Lees ook:

Zo boven, zo beneden; Dom van Speyer verbindt hemel en aarde
Op de kerstmarkt van Hildesheim boom je over rozen