Tweeledig was zijn leven, net als het werelderfgoed in Orange. En aan het begin van zijn carrière, toen hij nog bekend stond als Octavianus, was hij de meedogenloze machtswellusteling die op de weg naar de top over lijken ging. Letterlijk. Maar later, toen hij eenmaal op het pluche zat, ontwikkelde hij zich tot Augustus, de verhevene, de vader des vaderlands die het Rijk op een alom gerespecteerde wijze voorspoed en welvaart bracht.
“Staat dat allemaal op deze poort?”
“Nee, maar je zou kunnen zeggen dat deze triomfboog symbool staat voor het eerste gedeelte van zijn loopbaan. Het is een monumentaal eerbetoon aan de prestaties van de imperator en zijn legioenen op het slagveld.”
Octavianus wordt erfgenaam Julius Caesar
Na de moord op Julius Caesar in 44 voor Chr. bleek dat Octavianus postuum door zijn achteroom was geadopteerd en dat de legendarische krijgsheer hem in zijn testament als rechtmatige opvolger had aangewezen. De achttienjarige knul kwam echter allerminst in een gespreid bedje terecht. Voor- en tegenstanders van de omgebrachte Caesar verenigden zich en stortten de republiek in een bloedige burgeroorlog.
Aan de ene kant vochten de Caesarianen onder aanvoering van drie generaals, (Octavianus, Antonius en Lepidus) aan de andere zijde stonden de “republikeinen” onder bevel van twee oud-volksvertegenwoordigers (Brutus en Cassius). Om de onvermijdelijke eindstrijd te kunnen bekostigen besloten de drie legerleiders iedere onwelgevallige opponent te laten liquideren en hun bezittingen daarna te confisqueren. Legionairs verlangden immers soldij en die moest ergens van worden betaald.
“En die andere twee dan?”
“Die inden gewoon belastingen.”
Driemanschap stelt orde op zaken
De wijze waarop het Driemanschap tewerk ging was even hardvochtig als snode. Ze publiceerden uitgebreide lijsten van mannen die door hen ter dood veroordeeld waren (die volmacht hadden ze van de Senaat gekregen) en maakten in hun proscripties meteen duidelijk dat niemand de euvele moed moest hebben een terdoodveroordeelde met raad of daad bij te staan. Wierp men die waarschuwing in de wind dan wachtte hen een eenzelfde lot als de verdoemde. Werd de driemannen daarentegen het afgehakte hoofd van een van de vogelvrijverklaarden gebracht dan zou zij de schenker daarvoor rijkelijk belonen. Slaven beloofden ze daarbovenop invrijheidsstelling.
“Ech Wel, alsjeblieft, we zijn niet meer met z’n tweeën hè?”
“Hoe bedoel je?”
“Dit zijn toch geen verhalen voor een kind van twee…”
Zuiveringen maken oorlog mogelijk
Het onverbiddelijke decreet leidde onmiddellijk tot grote beroering. Plotseling waren hooggeplaatste heren hun weldadige leventjes nergens meer zeker. Buiten moesten ze vrezen voor hordes hebzuchtige premiejagers, binnen was men overgeleverd aan de goede wil van familieleden en bedienden. Zou men werkelijk bereid zijn het eigen leven in de waagschaal te leggen enkel en alleen om dat van de meester te redden?, vroegen velen zich af. De twijfel die daarover bestond bleek niet zelden ongegrond.
“Schat, ik weet niet waar je naar toe wil maar…”
“Nou ik dacht even wat voorbeelden aan te halen van hoe een dergelijk proces nou precies verliep. Want je snapt natuurlijk wel dat zo’n verordening het slechtste in veel mensen naar boven haalde. Zo gaven overspelige vrouwen hun mannen aan, verraadden jaloerse buren hun naasten en aarzelden begerig naar hun erfenis uitkijkende nazaten niet om het hoofd van hun familie uit te leveren.”
“En dat alles ging gepaard met grof geweld neem ik aan?”
“IS-stijl hè. Dus ze gingen jammerend op hun knieën en dan…”
“Ja laat maar. Ik snap hem. Bespaar ons de details alstublieft.”
“Okee, laat ik dan volstaan met te melden dat het trio zich ten koste van ongeveer 2300 ongelukkigen zodanig wisten te verrijken dat ze daarna in staat waren tegen de Caesarmoordenaars ten strijde te trekken.”
Koningin Cleopatra zorgt voor tweespalt
Daar Ech Nie van mening was dat een relaas over een bloederige veldslag ook geen pas had in het bijzijn van een kind deed ik de slag bij Philippi af met de droge constatering dat de drie-eenheid roemvol zegevierde. “Maar nadat Brutus en Cassius een kopje kleiner waren gemaakt duurde het niet lang voordat de drie triumviri onderling mot kregen.”
Nadat eerst met Lepidus vakkundig werd afgerekend (hij werd verbannen) ontspon zich daarna een felle strijd tussen de twee resterende regeerders. Zoals zo vaak vormde een beeldschone dame de twistappel.
Cleopatra was de laatste Egyptische vorstin die heerste over een groot rijk. Op het toppunt van haar macht regeerde ze over bijna de hele zuid-oostkust van de mediterrane wereld, van het oude Egypte in het zuiden tot aan het huidige Turkse Tarsus in het noorden. Door haar prominente aanwezigheid was zij tevens een directe concurrent van de ambitieuze Romeinen en hun steeds verder uitdijende Rijk. In de hoop een directe confrontatie met de opdringerige westerlingen te kunnen voorkomen poogde ze hun meest vooraanstaande mannen op haar geheel eigen, wulpse wijze te paaien.
Antonius en Octavianus botsen
Volgens de overlevering verleidde ze Julius Caesar door zich, gewikkeld in een Perzisch tapijt, als een cadeautje aan hem te presenteren. Na zijn heengaan knoopte ze een relatie aan met Antonius. De legende vertelt dat hij als een blok voor haar viel toen ze gekleed als Aphrodite, de godin van de schoonheid, op een van goud blinkend en geparfumeerd schip, hem te Tarsus ontmoette. Beide affaires resulteerden in buitenechtelijke kinderen.
De romance tussen Antonius en Cleopatra speelde zich af op het moment dat Antonius nog was getrouwd met de zus van Octavianus, een ontrouw die Octavianus maar moeilijk kon verkroppen. Niet alleen pleegde zijn zwager echtbreuk met de maîtresse van zijn adoptievader, maar het stel schoof ook nog eens de kleine Caesarion, het kind van Caesar en Cleopatra, als de échte, legitieme erfgenaam van de voormalige dictator naar voren. En zulk een aantasting van zijn macht kon hij natuurlijk niet tolereren…
Partijen maken zich op voor Titanenstrijd
In de opmaat naar de tweekamp heette het een krachtmeting van mythische proporties te worden. Een strijd van Oost tegen West, van immoraliteit versus fatsoen. Octavianus zag zich zichzelf als de zoon van God (hij had zijn vader laten vergoddelijken) en spiegelde zichzelf aan Apollo, de heer van het licht. Hij zou het goede vertegenwoordigen, de hoeder van de Romeinse traditie die optrad tegen de verraderlijke krachten uit het oosten.
Cleopatra bediende zich van eenzelfde soort retoriek. Zij identificeerde zich met de moedergodin Isis, de beschermvrouwe van de Nijldelta. In diezelfde vergelijking was haar zoon Caesarion de zonnegod Horus die voorbestemd was om zijn vader te wreken en de koningstroon te betreden.
Slag bij Actium
De goddelijke komedie mondde uit in een drama voor Cleopatra en Antonius. In de slag bij Actium werd hun gezamenlijke zeevloot goeddeels vernietigd en kort daarna veroverde Octavianus ook nog eens Egypte. De wanhoop die dat bij de twee teweeg bracht was zo groot dat ze beiden geen andere uitweg zagen dan zelfmoord te plegen. Om er zeker van te zijn dat Octavianus nu en in de toekomst als alleenheerser zou kunnen optreden liet hij ook Caesarion om het leven brengen. De overige kinderen van het stel nam hij als trofee mee naar huis en werden op zijn verzoek grootgebracht door zijn zus (de ex van Antonius).
De slag bij Actium wordt tegenwoordig wel een scharnierpunt in de geschiedenis genoemd. Was het niet Octavianus geweest die aan het langste eind had getrokken, dan was de hoofdstad van het Romeinse Rijk misschien wel verplaatst naar Alexandrië en had onze westerse cultuur er waarschijnlijk heel anders uitgezien. Nu hij echter de glorierijke triomfator was, werd hij in Rome vorstelijk onthaald en kreeg hij voor zijn bewezen diensten de eretitel Augustus toebedeeld.
Tijd voor iets leuks
“Laat die steentjes liggen, Ech Leuk, daar krijg je vieze handen van!”
“Maar ik ben een toren aan het bouwen, mama.”
“Ik zeg toch laten liggen? Kom hier, dan zal ik je handen afdoen.”
Het was duidelijk dat mijn toehoorders inmiddels met hele andere dingen bezig waren dan aandachtig naar hun prediker te luisteren. “Eh dames…”
“Ja zijn we eindelijk klaar hier?”
“Nou eigenlijk was dit het inleidende verhaal, Ech Nie. Nu wilde ik de panelen op het monument gaan duiden. Zo verwijzen de stapels helmen, schilden en speren boven de bogen naar de wapens van Octavianus’ legioenen en refereren de ankers, drietanden en roeispanen daarboven op de befaamde slag bij Actium.”
“Maar we zijn al dat vechten een beetje beu, Ech Wel. Kunnen we niet wat leuks gaan doen?”
“Nou hebben jullie even geluk. Toen Octavianus de republiek inruilde voor een keizerrijk vond hij het tijd voor vermaak!”
Het Legioen mag met pensioen
Nadat het pleit met Egypte beslecht was, brak voor een groot deel van de legionairs een periode van vrede en voorspoed aan. Ze mochten Van Augustus met pensioen en kregen als beloning een stuk grond of een grote som zilveren denarii mee. De Egyptische buit was dusdanig groot geweest dat de nieuwbakken princeps (de eerste) zich dat makkelijk kon veroorloven. Met hun oudedagvoorziening op zak vestigden veel veteranen zich daar waar zij gedurende hun diensttijd meestentijds gelegerd waren, in de provinciae.
“Zoals in Orange dus?”
“Inderdaad, al noemden de Romeinen de stad Arausio.”
Via Agrippa
“In samenwerking met zijn rechterhand Agrippa ontwikkelde Augustus zich tot de bouwmeester van het Romeinse keizerrijk. Zowel in letterlijke als figuurlijke zin. Hoewel hij druk was met het doorvoeren van tal van hervormingen in het staatsbestel, het leger en de economie, spendeerde hij tevens enorme kapitalen aan het verfraaien van de steden (met een voorliefde voor marmer) en het uitbouwen van de infrastructuur. De Via Agrippa, de heerbaan die van Arles naar Lyon liep, en waarover ook bovenstaande triomfboog werd gebouwd, is daar een goed voorbeeld van.”
“We gingen het toch over leuke dingen hebben?”
“Zeker, dat komt nu.”
Monumenten eren Augustus
De prestigieuze bouwprojecten dienden niet alleen om de macht en kracht van het keizerrijk uit te dragen, zij waren ook bedoeld om de stabiliteit van het Rijk te waarborgen. Zolang het plebs maar brood en spelen had, zo wist Augustus, dan hoefde hij niet te vrezen voor een dolksteek in zijn rug. Om de vrede te bewaren rustte hij dan ook zo’n beetje elke stad in het imperium uit met een (amfi)theater waar het hooggeëerde publiek zich kosteloos kon vermaken.
“Het theater vertegenwoordigt de andere helft van Augustus’ levensloop?”
“Zo zou je het kunnen stellen ja. De bouw van dit soort openbare monumenten schonk hem bovendien ongekende propagandamogelijkheden. De verwijzingen naar de slag bij Actium op de triomfboog van Orange stonden bepaald niet op zichzelf, ook op de podiumwand van het theater nam de zegevierende godenzoon een centrale plaats in beslag. Uiteraard allemaal ter meerdere eer en glorie van de vader des vaderlands oftewel de pater patriae.
Vader en dochter op de tribune
Ech Leuk heeft geen boodschap aan al die reclame-uitingen. Zodra zij het theater binnenstormt begint ze tot ontzetting van Ech Nie aan een driftige bestorming van de steile tribunes. “Kijk uit kind!”, gilt ze angstvallig, “straks val je nog.” Om er vervolgens verontrust achteraan te rennen.
Onvermoeibaar klimt de kleine naar boven en neemt plaats op een van de bovenste rijen. “Want daar moet je zijn, hè papa? Aan de top?”
“Voor het mooiste uitzicht wel meissie”, zeg ik, als ik me naast haar waar, “maar vroeger zaten de belangrijkste meneren juist zo dicht mogelijk op het podium, in die halfronde cirkel daar.”
“Oh?”
“Ja. En mensen met veel centjes op zak zaten onderin het vak.”
“Waarom?”
“Tsja dat waren rijkeLui hè…”
“Oooh.”
“Gewone burgers hielden zich dan weer halverwege op en de derde rang was gereserveerd voor slaven en vrouwen.”
Vermaak in het theater
Wanneer ook Ech Nie zich hijgend bij ons vervoegt vraagt ze zich vertwijfeld af dit nou echt mijn idee van leuk is. “Nee het was Augustus’ idee, schat. Maar toegegeven, hij deed het vooral om de Romeinse cultuur te promoten, dat wel.”
“Maar we zijn hier toch ook omdat jij hier zo nodig naar toe moest?”
“Ter lering en vermaak inderdaad.”
“Maar we zouden toch iets leuks gaan doen?”
“Leuk, leuk, wat is leuk? De Romeinen vonden het leuk…”
“Ja wat kan mij dat nou schelen. Ik had het over ons!”
“Wij vinden het ook leuk hoor, of niet Ech Leuk?”
“Zeker!”
“Pfff, wat een drama zijn jullie twee.”
“Ach schat, is de hele wereld niet een groot schouwtoneel? Iedereen speelt toch een rol?”
De Griekse tragedie van Shakespeare
“Om dat laatste wat te verduidelijken wijs ik vrouwlief op de slag bij Actium, dat allesbeslissende moment in Augustus’ leven. “Dat is toch het summum van een Griekse tragedie? (Actium lag aan de Griekse kust) Kijk wie er toen allemaal op het toneel verscheen; de geniale vos Octavianus, de ruwe bolster/blanke pit Antonius en de ultieme femme fatale Cleopatra. Wanneer dat soort figuren de bühne bevolken dan weet je toch zeker dat het een pracht van een voorstelling gaat worden?”
“Maar het heeft een amusementswaarde van drie keer nul, Ech Wel. Niemand zit op zo’n schijnvertoning te wachten.”
“Nou daar zijn massa’s mensen het anders niet mee eens hoor. William Shakespeare maakte er vier eeuwen geleden een theatershow van die nog tot op de dag van vandaag druk bezocht wordt. Daar kan zelfs de Soldaat van Oranje nog een puntje aan zuigen.”
Doe ons uitgeleide met applaus
“Maar wordt er ook gelachen?”, vraagt Ech Nie nog maar eens.
“Nee dat niet. Wat ik me heb laten vertellen is het meer een romantisch gebeuren waarin de passie tussen twee geliefden tot hun beider ondergang leidt. Daar komt verder weinig lol bij kijken. In de Romeinse tijd moest je voor humor dan ook bij pantomime zijn. Dat was echt bedoeld om de mensen aan het lachen te krijgen. Voor Augustus maakte het overigens niet uit, hij was zo verknocht aan beider genres dat hij de wanden van zijn slaapkamer liet opleuken met zowel tragische als komische toneelmaskers…”
“Verschrikkelijk zeg…”
“Okee, okee, ik hoor het al, je bent er weer klaar mee. Laat ik dan afsluiten met de laatste woorden die Augustus voor zijn dood uitsprak; als ik mijn rol in de komedie van het leven goed gespeeld heb, als het is bevallen, klap dan voor het stuk en doe ons uitgeleide met applaus…”
Ech Wel!
Ook wel eens het theater of de triomfboog in Orange bezocht? Koning, keizer, admiraal? Of gewoon geïnteresseerd in de klassieke oudheid? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Leuk weetje I: in navolging van zijn vader Julius Caesar, die de maand juli kreeg toegewezen, werd de maand daarop naar keizer Augustus vernoemd.
Leuk weetje II: Orange is de naamgever van het Nederlandse koningshuis. Halverwege de 16e eeuw kwam het toenmalige prinsdom Orange (Oranje) door vererving in handen van prins Willem de Zwijger en was het huis van Oranje-Nassau geboren.
Omdat zowel de Romeinse triomfboog als het theater werden opgenomen in de verdedigingswerken van de stad (de prins van Oranje wilde zijn eigendom behoeden voor inhalige Fransen) bleven de monumenten bewaard voor het nageslacht (daar waar vele andere in de loop der tijd als steengroeve gingen functioneren).
Adres triomfboog: Avenue de l’Arc de Triomphe, 84100 Orange, Frankrijk
Adres theater: Rue Madeleine Roch, 84100 Orange, Frankrijk
Jaar van inschrijving: 1981
Officiële website theater: theater-antique.com
Boekentip: wie meer wil weten over keizer Augustus heeft geluk; er zijn boekenkasten vol over hem geschreven. Enkele waaruit ik voor dit verhaal uit putte waren: Augustus, de eerste keizer en Augustus, van revolutionair tot keizer van Rome.
Lees ook:
– Wijnen tussen de Romeinen, een traditionele kerst in Trier
– Een achtervolging bij de Pont du Gard
