Twee grote Weissbier, een mandje brood met smeersels en een borrelplank vol bloed- en andere worsten; we zijn nog maar net in kuuroord Baden-Baden aanbeland of we kunnen al tevreden vaststellen dat alles hier in het teken van ons welbevinden staat. Gelukkig maar, denk ik, want daar waren we wel even aan toe.
Weekendje Baden-Baden
In de weken voorafgaand aan ons uitje ging het niet helemaal lekker met Ech Nie. Ze had last van vervelende kwalen en kampte met allerhande kuren. Om de patiënt er weer een beetje bovenop te helpen deed ik haar een lang weekend ontspannen cadeau. In een begeleidend schrijven dichtte ik haar toe:
Geen stress, well ness
De Romeinen zijn er mee begonnen
En wij gaan het nou ook doen
Dobberen in hete bronnen
In bad zonder katoen
Want badderen is gezond
En goed voor lijf en geest
Baden in je blote kont
Mijn hemel wat een feest
Vier dagen Baden-Baden
Want daar gaan we naar toe
Samen nakend ontladen
En badstof is taboe
Bestemd voor de elite
Kuuroord in het Zwarte Woud
In ons blootje lekker genieten
Van baden warm en koud
In de sauna zullen we zweten
Relaxen naar hartenlust
En in onze blote reten
Komen we helemaal tot rust
Ze zullen ons ook masseren
Helemaal onbedekt
Maar eenmaal uit de kleren
worden we weer opgewekt
Kuren is goed voor de gezondheid
Aan een van de tafels bij Gasthaus Löwenbräu verwittig ik mijn meissie van de geneeskrachtige werking van de warmwaterbronnen. “Het mineraalrijke vocht is bevorderlijk voor spijsvertering, bloedsomloop en zenuwstelsel. Bovendien helpt het tegen aandoeningen van de huid, ontstekingen en reuma. Proosten doe je hier dus nog echt op je gezondheid, Ech Nie!”
“Dat het maar een mooi weekend mag worden dan, Ech Wel!”
Nadat we de innerlijke mens versterkt hebben is het tijd voor wat beweging. “In de 19e eeuw kwam het kuren in zwang”, zo vertel ik Ech Nie tijdens het ommetje, “en vormde het flaneren een wezenlijk onderdeel van elke badreis.”
“Ja logisch, een kleine kuier na de maaltijd is gezond voor hart en bloedvaten. Dat weet toch iedereen?”
Paraderen in de Trinkhalle
“Zeker. Maar dit was de tijd van de Romantiek schat. Toen liep men niet zozeer een rondje met het oog op de eigen fysieke gesteldheid, maar vooral ook om gezien te worden. De gebouwen en de omgeving faciliteerden het welgestelde publiek in hun vurige behoeften tot samenzijn en waren niet zelden het decor van amoureuze avontuurtjes. Neem bijvoorbeeld de Trinkhalle, die negentig meter lange overdekte zuilengalerij daar. Behalve dat je er gratis van het heilzame water kon proeven, functioneerde de gaanderij ook als ontmoetingsplaats voor de naar liefde hunkerende badgasten.”
“Een soort datingsite avant la lettre?”
“Zo zou je het kunnen zeggen ja. En de romantische schilderingen aan de wand boden de dames en heren een gespreksonderwerp waarmee de onderlinge conversatie op gang kon worden gebracht.”
De Romantiek van Baden-Baden
Ech Nie raakt meteen helemaal in haar nopjes. “Jeetje schat, het heeft even geduurd, maar ik geloof dat je nu toch écht een romantisch werelderfgoed hebt gevonden! Eentje ver weg van welke oorlog dan ook!” Vrouwlief verwees met die opmerking naar eerdere romantische uitjes waarbij een in potentie zeer romantisch verhaal steevast eindigde in excessief geweld. Het is dan ook met het schaamrood op m’n kaken dat ik haar opnieuw moet tegenspreken. “Ahum…”
“Wat?”
“Oorlog is in Duitsland nooit ver weg, Ech Nie.”
Na eenwording Duitsland mijden Fransen Baden-Baden
“Zie je dat borstbeeld voor de Trinkhalle. Dat is Duitslands eerste keizer Wilhelm 1, een Pruisisch heerser die, zoals alle Pruisen, het leger een warm hart toedroeg. Zijn romantische gedachten behelsden geen zoetsappige wandelinkjes aan de hand van zijn beminde maar waren bovenal gericht op een sterk en verenigd Duitsland. Weliswaar verhoogde hij met zijn regelmatige aanwezigheid het aanzien van Baden-Baden, maar in 1871 was hij tevens verantwoordelijk voor het vakkundig om zeep helpen van het Frans-Duitse karakter van de stad. Tot dan toe had de mondaine badplaats altijd veel profijt getrokken uit de vele Franse gasten die haar aandeden maar na een door keizer Wilhelm uitgelokte oorlog lieten die het kuuroord volkomen links liggen…”
“Ech Wel, alsjeblieft, kunnen we het krijgsbedrijf voor deze ene keer laten rusten? Dat is echt niet goed voor mijn gestel.”
“Okee, laten we het plunderende en brandschattende Franse leger van de 17e en 18e eeuw dan ook maar overslaan. Focussen we ons in plaats daarvan op de Bénazets, de Franse familie die Baden-Baden vanaf 1837 definitief op de kaart zette.”
“Dat lijkt me een goed idee, Ech Wel. Bouwden zij soms het vermaarde Friedrichsbad?”
“Nee zij stichtten een gokimperium.”
Dankzij familie Bénazet veel vertier in Baden-Baden
Ech Nie heeft helemaal niks met gokken, “zonde van het geld” vindt ze dat, maar om haar Baden-Baden een beetje te laten begrijpen zag ik me niettemin genoodzaakt haar wat nadere informatie over de Bénazets te verschaffen. “Nadat hun speelhuizen in eigen land verboden werden, transformeerden ze het net over de grens gelegen Badense Kurhaus tot een van de meest prachtvolle casino’s ter wereld. Een succesvolle onderneming die ze met hun nobele natuur ten bate van de plaatselijke vermaakindustrie lieten komen. Zo investeerden ze in een prestigieus theater aan de Goetheplatz, (naar het voorbeeld van de Opéra in Parijs) een paardenrenbaan in het nabije Iffezheim en een jaarlijks muziekfestival waarvoor alleen de allerbeste muzikanten van Europa in aanmerking kwamen.”
“En de badhuizen dan?”
“Die gaven ze een likje verf.”
“Nou ja zeg!”
Jagen op de Lichtentaler Allee
“Ja joh, dat water was maar bijzaak. De beau monde banjerde liever door de Lichtentaler Allee, een oud
kloosterpad dat met financiële hulp van de Bénazets was omgetoverd tot een lommerrijk landschap. Daar konden beide seksen elkaar tenminste ontmoeten.”
“Oh ja, het was de tijd van de Romantiek natuurlijk.”
“Precies. De drie kilometer lange promenade had dan ook dezelfde functie als de Trinkhalle. Hitserige jongemannen lagen in de schaduw van het weldadige groen een romantisch potje schaak te spelen en hielden ondertussen met een schalks oog het voorbijrazende sociale verkeer in de gaten. Kregen ze een tippelende schone jonkvrouw in de smiezen dan poogden ze die middels een gedurfd offer te schaken veroveren.”
“Jeetje, er werd hier wel op je gejaagd hè? Als ik jou zo hoor dan was je als vrouw al snel aangeschoten wild.”
“Nou dat gold voor mannen net zo goed hoor. In 1861 ontsnapte koning Wilhelm tijdens een struintochtje nog ternauwernood aan een moordaanslag. Een onverlaat vuurde een kogel op hem af maar had gelukkig zijn vizier niet op scherp staan. Het in een nabijgelegen boom ingeslagen stuk lood gold jarenlang als een toeristische trekpleister.”
Europese elite volgt Russische tsarina
De inspanningen van de Bénazets wierpen hun vruchten af. Van heinde en verre trokken de gekroonde hoofden van Europa naar Baden-Baden en laafden zich aan de chique badcultuur. Wilhelm en Bismarck waren er graag geziene gasten, de koningin van Pruisen volgde er een reumatische behandeling, Queen Victoria deed er haar discrete ding en in 1863 kwamen de Oostenrijkse keizer Franz Joseph, het Franse staatshoofd Napoleon III en de Russische tsaar Alexander II er samen voor hun zogenaamde Drei-Kaiser-Treffen. Zij allen volgden in het voetspoor van de Badische prinses Elisabeth die eind 18e eeuw voor hen het pad had geëffend.
“Kwam Sisi hier ook?”
“Nee Elisabeth, de Grootvorstin van Rusland. Als kind van de streek bleef zij na haar huwelijk met de Russische tsaar gehecht aan haar geboortegrond en bezocht ze geregeld haar nog in het Badense woonachtige familie. In haar kielzog volgde een steeds grotere groep rijke, prominente landgenoten.”
“Oh, vandaar al die Russen hier?”
“Ja, die treden inde voetsporen van hun lyrische voorouders. Na Sint-Petersburg en Moskou schijnt Baden-Baden namelijk de meest bezongen stad van Rusland te zijn. Niet zo verwonderlijk ook, want behalve de Russische aristocratie brachten ook tal van Russische schrijvers hun zomermaanden in het deftige kuuroord door. Ik noem alleen al Zjoekovski, Gogol, Toergenjev, Tolstoj en Dostojevski.”
Kansloos spel van Dostojevski in casino Baden-Baden
Vooral Fjodor Dostojevski liet een onvergetelijke indruk achter. Hij was een romanticus pur sang, een gekweld genie wiens leven aan de ene kant werd gekenmerkt door tragiek en tegenslag maar die aan de andere kant krampachtig bleef geloven in de schoonheid van de wereld en de goedheid van de mens. Zijn werk weerspiegelde dat. In zijn boeken stond altijd een personage centraal die zijn lijden lankmoedig onderging maar die tegelijkertijd een bewonderenswaardig soort van naastenliefde tentoonspreidde. Ten aanzien van Baden-Baden was vooral zijn goklust vermaard.
Roulettenburg noemde hij de zwierige badplaats. Te midden van roodfluwelen zalen en met goud omlijste praalspiegels (geïnspireerd op Versailles) verspeelde hij zijn ganse vermogen in het plaatselijke casino. Leren deed hij er niet van want toen hij dat kapitaal eenmaal had verspeeld, leende de spilzieke Fjodor eerst geld bij collega Toergenjev en verpandde hij later de kleren en de trouwsieraden van zijn niet zo heel dierbare vrouw (zodat ze zich tot haar grote ergernis niet eens meer fatsoenlijk op de Lichtentaler Allee kon vertonen). Nadat ook die sommen waren verloren wendde hij zich ten einde raad tot een louche uitgever; voor een paar roebel kwam Dostojevski overeen binnen enkele maanden een succesvolle roman af te leveren. Lukte dat niet dan vervielen al zijn auteursrechten aan de publicist.
Het gokhuis wint altijd van De Speler
De deal was een grote gok maar Dostajevski klaarde de job met De Speler, een kort (autobiografisch) verhaal waarin hij uitlegde hoezeer de Rus aan de roulettetafel verknocht was. Het kwam er in feite op neer dat de ware gokker speelde vanuit de illusie dat morgen… morgen… alles anders zou zijn (en dat hij zich daarmee willens en wetens ten gronde richtte). Zoals het in de Romantiek betaamde eindigde zijn meesterlijk geschreven novelle met een hoofdpersoon die berooid en verbitterd achterbleef.
Met geld als water is het baden in luxe
Dostojevski was niet de enige die kapitalen spendeerde. De internationale aristocratie verbleef bij voorkeur in de dure belle époque hotels (Brenner, d’Angleterre) aan de rand van het Lichtentalerpark of in de nieuw gebouwde, weelderige Gründerzeitvilla’s op de omringende heuvels. De zomerresidentie van Europa vormde tenslotte maanden achtereen hun woonplaats en dan wilde men er wel gerieflijk bijzitten. Verder amuseerde de bovenlaag zich kostelijk met exquise diners, overdadige bals- en jachtpartijen en onverantwoordelijke weddenschappen.
“En met kuren?”
“Nou dat viel eigenlijk wel mee, de aanwezigheid van warmwaterbronnen was voor velen slechts het voorwendsel om eens helemaal los te gaan. Ziek was er vrijwel niemand.”
Kuuroord heeft baat bij casinoverbod
Na 1871 kwam daar verandering in. Was de tot dan toe heersende Frans-Duitse sfeer eerst al de das omgedaan, vanaf dat moment gingen ook de deuren van alle Germaanse gokpanden op slot. Voor Baden-Baden betekende dat sluiting van het roemruchte Kurhaus, de kurk waar het hele sparesort op dreef. Groothertog Friedrich had een dergelijk scenario echter al voorzien. Om de ban te overleven had hij kort daarvoor opdracht gegeven om de Badische badtraditie weer in ere te herstellen.
“Hèhè, zijn we eindelijk bij het Friedrichsbad aanbeland?”
“Jazeker, de mooiste welzijnstempel van Europa. Maar voor we een duik in de thermen nemen wil ik je eerst nog even onderdompelen in de kuurgeschiedenis van de oudheid. Volgens de overlevering was het namelijk de Romeinse keizer Caracalla die zich hier als eerste hoogwaardigheidsbekleder behandelen liet.”
“Fijn Ech Wel, maar ik denk dat ik ook wel klaar ben om eens lekker verwend te worden. Vertel de rest maar binnen.”
Zensationele belevenis in Friedrichsbad
We bergen onze preutsheid op in een kluisje en spoelen met een verkwikkende douche de dagelijkse beslommeringen van ons af. Daarna doorlopen we twee heteluchtbaden en een stortbad alvorens we op de massagetafel van een van de medewerkers terecht komen. Die kneedt ons stevig, zeept ons in met een borstel en maakt ons klaar voor het stoombad. Helemaal relaxed zwemmen we aansluitend via een warmwaterwhirlpool naar het centrale zwemgedeelte onder de koepel; wanneer we ruggelings naar boven turen voelen we ons de koning te rijk.
Wunderwirkend strömt die Welle
Strömt der heisse Dampf der Quelle
Muth wird freier, Blut wird neuer
heil dem Wasser, heil dem Feuer!
De woorden van Goethe (die op de voorgevel van het badhuis prijken) doen ons dagdromend glimlachen. Vertalen hoef ik ze niet eens, want Ech Nie begrijpt maar al te goed wat ‘s lands beste dichter ermee bedoelde. Baden in het Friedrichsbad is baden in luxe. Een heerlijke oase voor lichaam en geest. De handbeschilderde majolicategels, de zuilengalerijen en het goddelijke beeldhouwwerk dragen allemaal bij aan het zensationele gevoel van gelukzaligheid. Waarschijnlijk, zo spreken we beiden uit, komen we nooit meer zo dicht bij zulk een weldaad als vandaag. Jammer vindt Ech Nie het alleen als ik aan het eind van het parcours, ingesmeerd met hydraterende crèmes en gewikkeld in een warme deken, precies een tel nodig heb om op de rustkamer hard snurkend in slaap te vallen…
Harmonie tussen lichaam en geest
Met een voldaan gevoel en een elegante Riesling nemen we niet veel later plaats op het buitenterras van een eersteklas restaurant. “En”, vraag ik Ech Nie, “hoe gaat het?”
“Ik voel me als herboren, Ech Wel!”
Het antwoord vormt voor mij de aanleiding om weer terug te grijpen op de Klassieken. Tijdens het baden was ik er niet aan toegekomen, maar nu, met wat spraakwater voor me, brand ik weer helemaal los. “Blij dat het beter met je gaat schat, want je gezondheid is het allerhoogste goed. Dat begrepen de oude Grieken reeds. Zij beseften dat al het materiële van nul en generlei waarde was zolang lichaam en geest niet in balans waren.”
Ech Nie haakt daar handig op in door mij voor te stellen: “Zullen we maar gelijk wat te eten bestellen dan? Nu mijn hoofd weer helemaal leeg is, lijkt het vullen van de maag me een vereiste…”
“Harmonie moet er zijn, schat. Dus laat de spijzen maar komen.”
“Hoeveel gangen zullen we doen?”
“Nou ja, we hebben er in het Friedrichsbad zeventien gehad, dus doe nou maar zo’n zelfde aantal…”
De evolutie van de kuurcultuur
Na de overvloedige maaltijd lopen we, zoals hier te doen gebruikelijk, nog een klein blokje om. Een mooie gelegenheid om het cirkeltje rond te maken, vind ik, en steek van wal: “De oude Grieken waren reeds bekend met de medische kanten van water. Ze situeerden hun sanatoria rondom opborrelend bronwater en deden op aanraden van hun geneesheer Hippocrates eveneens aan hydrotherapie. Het duurde echter tot aan het begin van onze jaartelling voordat het kuren zover was geëvolueerd dat de daarvoor opgerichte complexen de vergelijking met het Friedrichsbad konden doorstaan.
“Waren de badhuizen toen ook al zo groot?”
“Zeker. Compleet met sportaccommodaties en al. Het grondplan van het Friedrichspad is zelfs gebaseerd op de thermen van Caracalla in Rome.”
Walsen met Johannes Brahms
En met de wetenschap dat de keizerlijke badcultuur voortleeft in de tegenwoordige badhuizen (naast het Friedrichsbad kan je voor een kuur ook nog terecht in de moderne Caracalla thermen) rest ons volgens Ech Nie alleen nog een romantische avondvulling. “Hoe deden ze dat eigenlijk in de Romantiek?”, vraagt ze met een knipoog.
Het is een hint maar ik begrijp hem niet.
“Nadat men elkaar in de Trinkhalle of de Lichtentaler Allee gevonden had bedoel je? Nou ja, er was natuurlijk het casino, een voor de hand liggende plaats om de spanning nog wat verder op te drijven, maar ook een bezoek aan opera of balzaal was bijzonder populair. Met musici als Wagner en Brahms in de buurt was dat ook niet verwonderlijk, die brachten hun toehoorders al gauw tot grote hoogten.”
“Hmmm, een wervelende climax, dat lijkt mij ook wel wat…”
“Ja maar helaas zijn beide heren al een tijdje niet meer onder ons, dus dat zit er niet meer in…”
De fronsende blik die Ech Nie mij vervolgens toewerpt interpreteer ik als een wens tot preciezere duiding. “Brahms was zo’n typische romanticus die het najagen van een onmogelijke liefde tot een primair levensdoel had verheven. In zijn in Baden-Baden tot stand gekomen Liebeslieder Walzer uit hij zijn gemoedstoestand op meeslepende wijze en wanneer hij zeker weet dat zij nooit zijn vrouw gaat worden, voert het verslagene van de eeuwige vrijgezel in zijn Altrapsodie de boventoon…”
Losbandigheid in Baden-Baden
Met bovenstaande, romantische uitsmijter dacht ik Ech Nie een plezier te doen, maar blijkbaar had zij een heel ander pleziertje in gedachte. “Wagner?”
“Nee eikel! Waar denk je nou dat ik naar toe wil?”
Het verdere verloop van deze conversatie laat ik aan de fantasie van de lezer over, maar een goedverstaander zou aan onderstaande quote van Charles Clark genoeg moeten hebben; Er heeft nog nooit zo’n mengeling bestaan van groen, goud, zonneschijn, bloemen, dineren, opdoffen, flirten en losbandigheid als in Baden Baden.
Ech Wel!
Ben jij ook wel eens in Baden-Baden geweest? Heb je een gokje gewaagd of een een kuur gedaan? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Baden-Baden is een van de in totaal elf steden die deel uitmaken van het werelderfgoed De grote kuuroorden van Europa. Daarvan bezochten wij er drie. Naast Baden-Baden waren dat Montecatini Terme en Bath. De elf plaatsen van deze transnationale site zijn:
- Baden-Baden (Duitsland)
- Bad Kissingen (Duitsland)
- Bad Ems (Duitsland)
- Bath (Engeland)
- Baden bei Wien (Oostenrijk)
- Karlovy Vary (Tsjechië)
- Mariánské Lázně (Tsjechië)
- Františkovy Lázně (Tsjechië)
- Montecatini Terme (Italië)
- Spa (België)
- Vichy (Frankrijk)
Jaar van inschrijving: 2021
Officiële website: Baden-Baden.com
Lees ook:
– Romantici eindigen in Weimar op het kerkhof
– Romantiek langs de Rijn
