Ech Nie vindt het maar raar. Terwijl zij op het punt van bevallen staat, verheugt haar lief zich op een paar Kroatische zerken. “Beetje luguber, Ech Wel!”
“Hoezo? De dood hoort gewoon bij het leven, hoor…”
“Ja, dat weet ik. Maar wie focust zich nou op het einde als een nieuw begin aanstaande is?”
“Leven en dood liggen dicht bij elkaar, Ech Nie.”
Stećci getuigen van roemrijk verleden
Onderweg naar het gehucht Cista Provo leg ik Ech Nie uit dat we ons vooral moeten concentreren op de daar aanwezige stećci.
“Wat?”
“Stećci!”
“Gezondheid!”
Stećci zijn middeleeuwse grafstenen die volgens Unesco op exceptionele wijze herinneren aan een Zuidoost-Europese cultuur die niet langer onder ons is. Ze werden opgericht tussen de 12e en 16e eeuw en tonen de spirituele, artistieke en historische aspecten van een verloren gegane beschaving. Met de expansie van het Ottomaanse (Turkse) Rijk kwam er een einde aan de traditie.
Van massagraf tot werelderfgoed
De grote verscheidenheid en het interconfessionele karakter geven de monolithische monumenten zijn bijzondere en universele waarde. Zowel de leden van de katholieke (Kroatië), orthodoxe (Servië) als de Bosnische kerk begroeven hun dierbaren onder stećci. Niet geheel verrassend waren het dan ook deze drie landen (en Montenegro) die de kerkhoven in 2016 voor een plaatsje op de werelderfgoedlijst nomineerden.
“Tssss, die drie waren toch ook verantwoordelijk voor de Joegoslavische burgeroorlog?”
“Ja, mooi hè? Toverden ze eerst de streek om tot een groot massagraf, droegen ze daarna een paar duizend zerken aan als werelderfgoed. Oh ironie…”
De dood is de enige zekerheid in het leven
Het vooruitzicht op een paar duizend stećci brengt Ech Nie steeds verder in een grafstemming. “De dood is stom!”, roept ze verongelijkt.
“Welnee. De dood is interessant. Hij fascineert en intrigeert.”
“Dat doet die helemaal niet. Hij is juist eng en achterbaks…”
“Achterbaks? Hoe kom je daar nou weer bij? Als je op iemand kunt rekenen dan is hij het wel…”
Het einde kent geen genade
“Jawel, maar hij komt altijd op het verkeerde moment. En hij is sluw en kil. En hij staat iedereen naar het leven.”
“Dat is zijn taak, Ech Nie. De dood helpt mensen uit hun lijden. Hij stopt pijn en brengt verlossing…”
“Nou volgens mij brengt hij alleen ellende. En hij is rot, en ruw en hard.”
“Dat is maar hoe je het bekijkt. Je kan ook zeggen; hij is teer en mild en zacht…”
“Schei nou toch uit. De dood is echt verschrikkelijk. Een beul die geen genade kent. En bij het afscheid is hij helemaal drama. Als hij naar gene zijde gaat, dan laat die niks dan leegte achter; nou ja leegte en verdriet.”
“Ja, zo is die soms, dat geef ik toe. Maar voor velen is hij ook een zegen, een vriend waar lang op is gewacht. Hij schenkt hen rust, een plaats en vrede. En aan het einde kracht.”
Eens gaan we allemaal
“Je moet die enkeling niet als voorbeeld nemen. Die moe zijn of verzwakt. De dood gaat over lijken. Hij pikt en put en pakt. Hij paait met mooie woorden, lokt en lonkt en looft, maar denk niet dat het fijn is, als hij je leven rooft.”
“Ach, dat kan je nou wel zeggen, maar eens gaan we allemaal. De dood is niet zo moeilijk, en ook niet abnormaal. Hij is gewoon, eenvoudig en gemoedereerd, dus maak hem niet te groot.”
“Hij is ziek, een straf, een zonde, dat is allemaal waar. Maar bovenal is hij gevaarlijk, een echte moordenaar.”
Gedenk te sterven
In de middeleeuwen stelde de Kerk de dood voor als een tussenpersoon. Hij maakte een einde aan het aardse tranendal en nam de overledene mee naar een andere wereld. Sommigen meenden dat hij daarvoor een bootje gebruikte en dat hij voor die diensten tolgeld vroeg. (vandaar dat overledenen vaak een muntje meekregen zodat ze konden betalen) Voordat je echter Gods paradijs betreden mocht, moest er eerst rekenschap worden afgelegd; had je goede werken verricht?, een deugdzaam bestaan geleid? Zo ja, dan mocht je genieten van de hemelse geneugten; zo nee, dan zou je eeuwig branden in de hel.
De Kerk wees voortdurend op de sterfelijkheid van de mens. “Denk erom, de dood maakt het niet uit of je arm of rijk bent; eens komt hij je halen. En als je ziel dan wordt gewogen, en het laatste oordeel valt; dan telt alleen of je je hebt gedragen en of je het niet hebt vergald.” Memento mori, luidde toen het credo, gedenk te sterven! Leef je leven in dienst van de Heer anders zal het je berouwen.
Dodendans legde contact met overledenen
Door middel van kunst en religieuze geschriften spraken de doden rechtstreeks tot de levenden: wat wij waren, zijt gij; wat wij zijn, zult gij worden! Een levenswijsheid die ook in het verhaal over de drie levenden en de drie doden duidelijk naar voren kwam. De mythe was in de 14e en 15e eeuw wijdverbreid en liet drie gestorvenen uitgebreid verkondigen dat aan de dood niet viel te ontkomen; Hij ligt altijd op de loer. Wees voorbereid en beter je leven (of accepteer de gevolgen).
Contact tussen het hemelse en aardse vond in die tijd overigens wel vaker plaats. Reeds lang overleden heiligen hielpen belegerde steden geregeld aan een overwinning, (Corfu) relieken verrichtten het ene na het andere wonder (San Millán) en kathedraalbouwers probeerden door middel van heilige geometrie (Chartres) en schitterende glas-in-loodramen (Bourges) de communicatie tussen de Heer en Zijn volgers te bevorderen. In dat licht ontwikkelde zich ook de zogenaamde dodendans. Bedoeld om een verbinding te maken tussen geest en materie kleedden sommigen zich als doden en maakten een rondedans met (gewone) stervelingen.
Over het graf lopen
Al van het hierboven beschrevene kan op verschillende stećci worden teruggevonden, (en toont volgens Unesco aan hoezeer het katholieke en orthodoxe geloof op de stenen met elkaar verstrengeld raakten) maar blijft voor de eigenwijze Ech Nie desondanks verborgen. “Hoezo je stapt niet uit?”
“Ten eerste omdat ik met deze pens niet zo makkelijk loop en ten tweede omdat dit gewijde grond betreft.”
“Gewijde grond? Omdat het werelderfgoed is bedoel je? Nou dat zit wel goed hoor. Het is juist Unesco’s streven om dit soort sites grotere bekendheid te geven. Daarom worden ze tot patrimonium der mensheid uitgeroepen. Je kan dus met een gerust hart uit de auto komen.”
“Nee. Ik blijf zitten. Ik ga niet over graven lopen, Ech Wel. Ik wil de dood niet tarten.”
“Hè? Wat lul jij nou weer? Je moet je niet zo door hem laten leiden, schat. Je laten kisten door de dood. Gevangen tussen hoop en vrees, is niet hoe je het leven leeft.”
“We krijgen binnenkort een kind, Ech Wel. Dan wil ik geen risico lopen. De dood waart hier overal, dus blijf ik hier. Gesnopen?”
Eenzaam in de necropolis
Velika and Mala Crijivika is de naam van de site. Hij bestaat uit drie grafheuvels uit de bronstijd, een paar zinkgaten en 102 afzonderlijke stećci. Daartussen loopt een oude (Romeinse) weg. (in vroeger tijden was het gebruikelijk om doden langs de weg te begraven en waarschijnlijk droeg ook de aanwezigheid van water bij aan het feit dat men juist deze plek voor de overledenen koos) De grafstenen liggen over de gehele dodenakker verspreid en zijn veelal rechthoekig van vorm. Behalve de gebruikelijke dekplaten zie ik ook veel massieve blokken met puntdaken. Ongeveer de helft van de kisten is versierd met zaken als kruisen, sterren, bogen, lelies, jachtscènes en mensen die hand in hand de kolo (Slavische naam voor dodendans) dansen.
Struinend in m’n eentje over de necropolis voel ik me al snel verloren. De dood maakt eenzaam, stel ik treurig vast. Eenzaam en verlaten. Na een klein kwartiertje hou ik de droefe bedoening voor gezien en zoek ik het warme gezelschap van mijn vrouw weer op. “Zo, dooie. Alweer terug?”
Aan de andere zijde
“Dooie? Waar slaat dat nou weer op?”
“Dat je er zo gezellig uit ziet…”
“De dood is geen pretje Ech Nie. Hij stemt triest en neerslachtig…”
“Ja, dat zeg ik toch al de hele tijd? Maar jij vond hem de hele tijd prachtig!”
“Ik wilde alleen maar aangeven dat er ook nog een andere kant is. Dat de dood niet alleen maar uit kommer en kwel bestaat. De dood heeft vele gezichten, niks menselijks is hem vreemd. De dood is eigenlijk precies wat het leven ook is. En nog wel meer dan dat. En ook weer niets.”
“Ja, hou nou maar op met al dat filosofische gedoe. Ik heb m’n buik vol van de dood.”
“Nee meissie, jouw buik bruist juist van het leven. Ech Wel!”
Ook wel eens een stećci begraafplaats bezocht? Bang voor de dood of bezig met je sterfelijkheid? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
In totaal zijn er, verspreid over ongeveer 3300 sites, zo’n 70.000 stećci bewaard gebleven. Uit dat enorme aantal heeft Unesco 28 locaties tot werelderfgoed gepromoveerd. Twee daarvan bevinden zich in Kroatië, (waaronder bovenstaande) drie in Servië en Montenegro en de rest in Bosnië-Herzegovina. Over het algemeen wordt de stećci begraafplaats Radimlja, Bosnië als de meest waardevolle beschouwd.
Jaar van inschrijving: 2016
Officiële website: stecciwh.org
Lees ook:
– Alles is eindig, zeker in Évora
– Katholiek of orthodox, in de baai van Kotor draaide het uiteindelijk maar om een religie
Nog nooit van deze grafstenen gehoord. Bijzonder! Maar kan me de twijfels / het dubbele gevoel wel voorstellen als je hoogzwanger bent.. Vind je ze alleen in de 3 landen die je noemt, of in meer Zuidoost Europese landen?
Dubbel is in dit geval wel een leuke woordspeling… 😉
Alleen genoemde landen. (met Montenegro is dat vier) Maar vier/vijfde van de stenen liggen op het grondgebied van het huidige Bosnië-Herzegovina.
Nog nooit van gehoord, maar wel erg interessant! Het blijft altijd een beetje spooky om rond te dwalen op een begraafplaats. En ik kan me zo voorstellen dat dat nog meer geldt als je zwanger bent. Op reis probeer ik altijd een begraafplaats te bezoeken. De een noemt het een afwijking, de ander een fascinatie. Indrukwekkend, intrigerend en bijzonder. Zo kan ik de meeste begraafplaatsen wel omschrijven die ik bezocht heb.
Met nieuw leven in je buik tussen de doden staan heeft inderdaad iets tegenstrijdigs, maar ja, dat is de dood zelf ook: hard maar ook zacht, een vijand maar ook een vriend enz. Hij laat in ieder geval niemand onberoerd…