Alles naar de klote met Artemis van Efeze

“Tuurlijk schat, niks dan lof, je zwangerschap was dan wel een hele verrassing voor me, maar dat je Samos uitkoos om hem bekend te maken vond ik echt helemaal top. Zeker ook omdat het lokale werelderfgoed er zo goed bij paste. Ons eerbetoon aan de vruchtbaarheidsgodin Hera zal je dan ook vast gaan helpen de komende (draag)tijd te doorstaan. Maar goed, dat wil nog niet zeggen dat we er nu al zijn hè?”

“Ik weet dat het nog 9 maanden duurt Ech Wel…”

“Dat bedoel ik niet.”

“Oh, wat dan?”

“Dat we ook nog even bij Artemis van Efeze langs moeten.”

Vruchtbaarheidsgodin Artemis

Hoewel Hera in de Griekse mythologie erg belangrijk was, stond de Artemis van Efeze op een nóg hoger voetstuk. Zij gold als het ultieme moederfiguur, de oerbron der dingen. Van haar werd gezegd dat ze de scepter zwaaide over lucht, aarde en wateren, dat ze het leven der dieren beheerste en dat ze de grond opdroeg bloemen en vruchten te dragen. Als godin van de maan, de jacht en de vruchtbaarheid werd zij alom vereerd en de allergrootste tempel uit de oudheid was aan haar gewijd.

Artemis de veelborstige

“Nog een vruchtbaarheidsgodin?”, vraagt Ech Nie verbaasd. “Zeker. En wat voor een. Ze was de Heilige Maagd van de klassieken, de dame die zwangere en barende vrouwen bijstond en die niet twee maar vele borsten telde.”

“Een Heilige Maagd met vele borsten?”

“Ja, alleen had haar maagdelijkheid niets te maken met een afkeer van seks, maar was het meer een teken van macht. Artemis van Efeze was onafhankelijk, baas over eigen buik en stond symbool voor vrouwelijke kracht. De vele borsten benadrukten haar grote vruchtbaarheid.”

Baren op zee

Na deze korte introductie begrijpt Ech Nie dat we inderdaad niet om Artemis van Efeze heen kunnen. Een wat lastigere discussie ontspint zich echter over de wijze van afvaren. Hoewel Samos en Efeze slechts door een paar luttele zeemijlen worden gescheiden, is Ech Nie er vast van overtuigd dat we de overtocht niet zullen overleven. “Dat raakt echt kant nog wal, Ech Nie, zo snel gaan we het schip niet in.”

“Maar ik heb watervrees, Ech Wel!”

“Dat kan wel zijn, maar woelige baren horen toch gewoon bij zwangere vrouwen?”

Groepsuitje

Viel die opmerking al niet echt lekker, als Ech Nie verneemt dat er in Turkije ook nog een paar kilometer gereden moet worden, is de boot helemaal aan. “Met jou valt ook geen land te bezeilen, hè Ech Nie. We hebben toch een auto?”

“Ja, en wat als we straks averij oplopen? Die Turken rijden als gekken…”

Om verder getouwtrek te voorkomen, besluiten we uiteindelijk met een lokaal reisbureau in zee te gaan. Normaal gesproken zijn we daar niet zo van, maar in het belang van onze ongeboren vrucht lijkt het Ech Nie beter als we vandaag in het kielzog van een ervaren gids rondreizen. “Wat jij wil”, antwoord ik slechts.

Groots Efeze

Gelukkig verloopt de trip voortvarend en kunnen we bijna 2 uur later in het Turkse Kusadasi voor anker gaan. Eenmaal aan wal worden we vervolgens in kleine groepjes opgesplitst en per bus naar de werelderfgoedsite gebracht. “So, welcome to Efeze”, begint onze reisleider zijn verhaal, “one of the greatest cities of antiquity.” Terwijl we vanaf een heuvel uitkijken over een enorme ruïnestad, vertelt hij dat dit slechts een fractie is van wat er vroeger allemaal stond, en dat er na ruim honderd jaar graven pas zo’n 20% is blootgelegd. “So, it is one of the biggest archeological sites as well.”

“Nou nou”, denken we, want het ziet er toch ech wel groots uit.

Reconstructies Efeze geven oudheid vorm

Links van ons ontwaren we de thermen van Varius, (“dat waren badhuizen Ech Nie.”) voor ons liggen stapels stenen buizen (“Die behoorden ooit tot de riolering, schat.”) en als we even doorlopen zien we achtereenvolgens het halfronde Odeion, (“Waar men luisterde naar muziekvoorstellingen.”) de zuilen van het Phrytaneum, (“Dat was het raadshuis.”) en een in aanbouw zijnde tempel van een belangrijke keizer (“Die van Domituanus als je het ech wil weten.”).

De bouwwerken zijn te herkennen omdat ze, anders dan gebruikelijk, deels door de archeologen zijn gereconstrueerd. Wel zo prettig, vinden we. Zo krijgen we eindelijk eens een goed beeld van hoe een antieke stad er uitzag. Minder prettig vinden we alleen onze gids. Omdat die zowat elke zin begint met “So” en eindigt met “as well” laten we de talenknobbel al gauw voor wat die is. Maakt verder ook niet uit, denk ik, want dan kan ik mooi m’n eigen verhaal vertellen…

Cureten

“De Curetenstraat, Ech Nie, was vroeger de heilige weg waarover de processies liepen.”

“De Curetenstraat?”

“Ja, de straat waar je nu op loopt dus. Eens per jaar, aan het begin van de lente, haalden de Efeziërs het beeld van Artemis uit de tempel en werd ze door de Cureten in een lange optocht door de stad gedragen.”

“En wie waren de Cureten?”

“Die vormden hier een soort priestergemeenschap van eunuchen…”

Eunuchen

“Ech Wel, alsjeblieft, wil je soms dat ik terugga naar onze reisleider? Wat zijn nou weer eunuchen?”

“Mannen zonder ballen. Als onderdeel van de Artemiscultus hadden zij zichzelf gecastreerd.”

“Nou ja, zeg. Waarom in godsnaam?”

“In naam van Artemis! Zo beleden de heren hun geloof. Het gebruik refereerde aan de mythe van Cybele en haar minnaar Attis.”

Cybele en Attis

Lang voordat de oude Grieken het westen van Turkije koloniseerden, bestond er al een uitgebreide cultus rondom de moeder- en vruchtbaarheidsgodin Cybele. Toen de Grieken arriveerden, identificeerden ze haar met hun eigen god Artemis, en zo kon het gebeuren dat de mythe van Cybele en Attis, de mythe van Artemis en Attis werd. Van dit legendarische verhaal bestaan vele versies, maar in de kern hebben ze allemaal hetzelfde onderwerp; geboorte, dood en wederopstanding.

Een van de uitgebreidste varianten verhaalt over oppergod Zeus die zijn zaad morst op de slapende moedergodin Cybele en zodoende een tweeslachtig kind verwekt. De nieuwgeborene ontpopt zich tot een woest ontembaar wezen, bandeloos en vol van lust, die voor straf door de andere goden, terwijl hij onder een boom zijn dronken roes ligt uit te slapen, met zijn (mannelijke) geslachtsdelen aan de stam wordt vastgebonden. Wanneer het jong vervolgens ontwaakt en wegloopt, castreert hij zichzelf en bloedt dood.

“Nou gezellig verhaal weer, Ech Wel. Het is niet te hopen dat jij ons kind later nog eens een sprookje gaat voorlezen. Die slaapt nooit meer…”

Onbevlekte ontvangenis

“Stil nou even, het komt nog wel goed. Uit het bloed, wat de aarde inloopt, ontstaat een granaatappelboom met heerlijke vruchten. Een voorbijlopende nimf kan het Turkse fruit niet weerstaan, plukt de appels en wordt zwanger van de oogst die ze in haar schoot bewaart. Uit deze onbevlekte ontvangenis ontstaat het kind Attis.”

“Onbevlekte ontvangenis? Is dat niet…”

“Wacht nou even Ech Nie. Ik ben nog niet klaar. Attis ontwikkelt zich tot een beeldschone schaapherder waarop Cybele stapelverliefd wordt. In ruil voor zijn kuisheid krijgt hij van haar het beheer over haar tempel, een eredienst in die tijd. Als Attis echter zijn maagdelijkheid aan een sterveling verspilt, ontsteekt ze in woede en bestraft hem met waanzin. In de daarop volgende wanhoop nestelt Attis zich onder een pijnboom, ontmant zichzelf en bloedt op jammerlijke wijze dood. Uit het bloed, wat de aarde inloopt, groeit een nieuwe pijnboom.”

Wederopstanding

“Ik dacht dat het nog goed zou komen?”

“Komt het ook. Terwijl een kille wind opsteekt, de bladeren van de bomen vallen, de dieren in hun holen kruipen en donkere wolken zich samen pakken, legt Cybele haar geliefde Attis in een rotsgraf te ruste. Drie dagen later schijnt er licht uit de groeve en herrijst de herder uit de dood.”

“Drie dagen later? Dat lijkt wel…”

“Bijbels? Ja hè, of in ieder geval is de gelijkenis treffend. Maar voor ik daar verder op inga, zal ik je eerst nog even wat vertellen over die kostelijke processies.”

“Oh ja, dat belachelijke gedoe rondom die castraties!”

Driedaags festival ter ere van Artemis

Om het sterven en herleven van Attis te gedenken, werd elk jaar, tijdens de lente-equinox, (het omslagpunt in het jaar waarop de dagen langer worden dan de nachten) een driedaags festival georganiseerd. De eerste dag, 22 maart, begon met het omhakken van een pijnboom, wat natuurlijk symbool stond voor de dood van Attis. De volgende dag was er een van bloederige rouw.

In een lange optocht trokken diepbedroefde priesters (Cureten) door de stad en brachten ze, in extase gebracht door wilde dans en roffelende pauken, het vereiste bloedoffer. Bestaande leden kastijdden zichzelf met messen terwijl van aspiranten werd verwacht dat zij, naar het voorbeeld van Attis, hun eigen lid afsneden. Was de daad eenmaal verricht dan werden de organen in (moeder) aarde begraven en werd het beeld van Artemis, dat zij onderwijl met zich meezeulden, door de Cureten met bloed besmeurd.

“Tsjongejonge, die gasten waren echt compleet gestoord hè?”

Feest eindigt in massaal orgie

“Ja, je moest er wel wat over hebben om de vruchtbaarheidsgodin te mogen dienen, dat klopt. Maar door zichzelf te castreren toonden ze hun toewijding aan de Heilige Maagd en hoefde men niet aan hun kuisheid te twijfelen. Op de derde dag tenslotte, nadat de priesters zich ’s nachts met de Grote Moeder hadden verenigd, vierde men Attis’ opstanding. Naar verluidt kenmerkten die feesten zich vooral door een bandeloze zedeloosheid.”

“Een bandeloze zedeloosheid?”

“Ja, oftewel, het was één grote orgie van seks, drugs en rock ’n roll wilde muziek.”

Seks is een goddelijke gift

“Wat zeg jij nou? Ter ere van die kuisheidskoningin ging men met elkaar naar bed?”

“Tuurlijk! Artemis was toch ook een vruchtbaarheidsgodin? Zoals ik al zei had de maagdelijke status van de oude vrijster niets met een afkeer van seks te maken. Integendeel. De derde dag stond in het teken van wedergeboorte en van een nieuw begin. Dan was het volgens de oude Grieken heel gewoon om seks te hebben! Seks was de start van nieuw leven en werd daarom gezien als een gift van God aan de mensheid. Van tempelprostitutie en orgiastische vruchtbaarheidsrituelen keek dan ook niemand op en aan kinderen die daar uit voortkwamen werd de vooraanstaande titel “kind van Artemis” gegeven.”

“Nou ja zeg. En ik maar denken dat die oudjes nooit wat van seks moesten hebben.”

“Welnee, dat preutse gedoe kwam pas met de komst van het christendom opzetten. Voor die tijd was Efeze vooral een plaats waar men met volle teugen van het leven genoot. Niet voor niets laat de stadsnaam zich vertalen als begerenswaardig…”

Eenborstige Amazonen

Terwijl Ech Nie met rode oortjes verder loopt, wijs ik haar nog even op de tempel van Hadrianus. Een heiligdom waar onder andere Artemis en een stel vechtende Amazonen op staan afgebeeld. “Amazonen? Waren dat geen vrouwelijke ruiters?”

“Jazeker. Ruiters met één borst om precies te zijn. A betekent in het Grieks “zonder”, en mazos “borst”. Zonder borst dus. De Griekse mythologie vertelt ons dat de dames zichzelf een borst afsneden omdat ze dan beter konden boogschieten. Bij het aanspannen zat die tiet anders alleen maar in de weg.”

“Wat?! Hoe gek waren ze hier eigenlijk Ech Wel? Mannen die zichzelf castreerden en vrouwen die hun borsten amputeerden…”

Artemis van Efeze

“Nou ja, van dat laatste is geen bewijs hè, dat vertellen alleen de mythen. Maar goed, misschien aanbaden de eenborstige Amazonen de veelborstige Artemis daarom wel? Wie zal het zeggen? Waar ze in ieder geval wel verantwoordelijk voor waren, of althans dat dachten de oude Grieken, was de stichting van Efeze en de bouw van Artemis’ eerste heiligdom. Zij waren zeer gesteld op de jagende maagd en hadden net als haar altijd een pijl en boog bij zich. Hun maanvormige schilden waren een verwijzing naar haar faam als maangodin.”

“Wat was er met die maan dan?”

“De maan was gewoon nog een ander symbool voor Artemis’ maagdelijkheid. De maan heeft een verloop die ongeveer vergelijkbaar is met de menstruatie van de vrouw. Daarbij paste het dat de nieuwe maan, de maagdelijke sikkel, telkens weer opnieuw werd geboren. Onder haar schijnsel ging Artemis op jacht.”

Apostel Paulus in Efeze

Aan het eind van de Curetenstraat staat het pronkstuk van Efeze, de oude bibliotheek. Het ernaast gelegen terrein diende als agora (“Dat is een marktplaats, Ech Nie.”) en iets verderop ligt het stadion van de stad (daar vochten de gladiatoren). “Voor elke rechtschapen christen is dit bekend terrein”, vertel ik Ech Nie, “want in de Bijbel wordt deze plaats omschreven als een centrum van goddeloze geestenkrachten. Het is de plaats delict van een opstand tegen de prediking van de apostel Paulus.”

“Oh, was Paulus hier ook?”

“Jazeker, de apostel der heidenen stond hier als een van de eersten het evangelie te verkondigen. Dat was ook wel nodig, want deze totaal verdorven stad kon in de ogen van Paulus wel wat levengevende waarheden gebruiken. Vooral de aanbidding van Artemis, de hoererij en het gebruik van de Efezische letters waren hem een doorn in het oog.”

Christendom arriveert in Efeze

“De Efezische letters?”

“Ja, een soort van toverspreuken. Men geloofde dat door het uitspreken van bepaalde klanken en woordgroepen, demonen zouden verdwijnen en gevaar geen kans zou krijgen. Paulus meende echter dat deze occulte praktijken vooral het verstand verduisterden en alleen de machthebbers der duisternis in de kaart speelden. Hij riep de mensen daarom op zich voortaan niet meer in te laten met het Kwaad en alleen nog maar genade te zoeken in de leer van de Heer. Om de bevolking ook echt zover te krijgen, verrichtte hij ten overstaan van de heidenen enkele buitengewoon grote wonderen.”

Opstand tegen nieuwe religie

“Toen Paulus met behulp van zijn werkkleding in staat bleek zieken te genezen en kwade geesten te verdrijven, begrepen de Efeziërs dat zij het altijd bij het verkeerde eind hadden gehad. Tot inkeer gekomen verbrandden zij hun magische boekrollen en transformeerden zichzelf tot vrome christenen. En zo zegevierde het woord van de Heer…”

“Maar ik dacht dat je zei dat ze in opstand kwamen?”

“Dat deden ze ook. Als gevolg van Paulus’ succesvolle zendingswerk zagen de ambachtslieden de verkoop van hun kostbare Artemisbeeldjes stagneren. Om hun lucratieve handeltje te redden, waarschuwde een van de zilversmeden zijn collega’s dat deze gang van zaken de teloorgang van de tempel in de hand werkte en dat het de waardigheid van de grote Artemis aantastte. Die woorden misten hun uitwerking niet. De stad raakte in rep en roer en toog onder het uiten van de kreet; Groot is de Artemis van Efeze naar het stadion om genoegdoening te eisen. Slechts met de grootst mogelijke moeite wist men de menigte weer een beetje tot bedaren te brengen.”

Oude geloof in nieuw jasje

De cultus rondom Artemis bleek overigens niet alleen uit bovenstaand Bijbelverhaal diep geworteld. Naar mate het christendom meer en meer het heidense geloof verdrong, deed het gemis van een grote beschermende moeder zich steeds sterker voelen. Vanaf de tweede eeuw na Christus verschenen er dan ook verhalen dat, behalve Paulus, ook moeder Maria en de discipel Johannes zich in Efeze hadden opgehouden.

In eerste instantie was het met name Johannes die zich in deze geschriften deed gelden (er staat geschreven dat zijn geprevel er onder ander voor zou hebben gezorgd dat de tempel van Artemis voor de helft instortte) maar na het concilie van Efeze ging alle aandacht naar Maria. De reden hiervoor was dat Maria tijdens de vergadering promotie had gemaakt; voortaan werd zij namelijk beschouwd als de moeder Gods. Het betekende meteen het begin van de Maria-verering.”

Artemis wordt Maria

Tot grote vreugde van de Efezische bevolking hadden zij nu een nieuwe moedergodin. Maria nam de rol van Artemis over en werd de nieuwe Heilige Maagd, de vertegenwoordiger van het aardse, de onbevlekte moeder die de heilbrengende godheid baarde. Het verhaal van Maria en haar zoon Jezus leek dan ook wel erg sterk op de mythe rondom Cybele/Artemis en Attis. Beide speelden zich af in het voorjaar, spraken over een onbevlekte ontvangenis van de moeder, een kind dat herder werd, een zoon die bloed offerde, een dierbare die stierf voor begane zonde, een rots als graf en natuurlijk een wederopstanding die na drie dagen plaatsvond.

De mythe leeft voort

“Zie je wel… Ik dacht al dat ze op elkaar leken.”

“Dat had je goed gezien inderdaad. Trouwens, behalve de opvallende overeenkomsten in beide vertellingen, nam het christendom ook de achterliggende symboliek over. In de oudheid stond de mythe symbool voor de cyclus van het leven. Attis werd voorgesteld als de god van de vegetatie. Hij bloeide, stierf en werd herboren; net zoals de gewassen ontkiemden, afstierven en opnieuw tot leven kwamen. In feite is dat ook het centrale thema van het Heilige Schrift. Geboorte, dood en wederopstanding.”

“Goh, nou dat je het zegt. Gelukkig houden we er tegenwoordig alleen niet meer zulke rare optochten op na…”

Christelijke rituelen naar voorbeeld van Klassieken

“Oh nee? Behalve dan met carnaval zeker? Maar buiten dat; processies zijn in de katholieke kerk nog heel gewoon hoor. Weliswaar castreert niemand zich meer, maar veel van de overige rituelen zijn (in een of ander vorm) nog steeds springlevend. Waar dacht je bijvoorbeeld dat de besnijdenis bij Joden vandaan kwam? Of de kuisheidsbelofte die rooms katholieke priesters moeten afleggen?

Met hun verplichte seksuele onthouding leeft de geestelijkheid trouwens nog steeds volkomen afgesneden van de maatschappij. De ontmanning mag dan wel fysiek niet meer worden uitgevoerd, sociaal is die nog steeds van kracht.”

Symboliek van de granaatappel

“Nou ja, misschien wel. Maar niemand heeft toch meer seks ter ere van Maria?”

“Nee, dat niet nee. Dat kon niet meer. Paulus had in een brief aan de Efeziërs namelijk geschreven dat zedeloosheid een vorm van afgoderij was en dat mensen die zich daaraan schuldig maakten hun plekje in het Paradijs wel konden vergeten. Maar goed, dat betekende natuurlijk niet dat Maria geen vruchtbaarheidsgodin was, dat bleef gewoon een van haar kenmerken. Zo werd ze bijvoorbeeld continu geassocieerd met de granaatappel, de vrucht waaruit Attis werd geboren. De vele pitten van het fruit werden gezien als een symbool van vruchtbaarheid en haar geurige bloemen waren een teken van de ontluikende lente.”

“En de lente was weer een symbool van de herrezen natuur?”

Granaatappelboom is levensboom

“Ook dat ja. Maar om even bij de granaatappel te blijven; zij gold in de Griekse mythologie als onsterfelijk en werd altijd met dood en wederopstanding in verband gebracht. Daarnaast was de bloedrode kleur van haar vrucht een verwijzing naar het bloedoffer van Attis en de verzoening die het tussen hem en Cybele had gebracht. Trekken we dat door naar de Bijbel dan zien we wederom opvallende parallellen. De granaatappelboom wordt namelijk door Schriftgeleerden gelijk gesteld aan de levensboom, de paradijsboom die in het Hof van Eden stond, en het bloed van Jezus herenigde volgens het christendom de mens weer met God…”

Bloedoffer ter ere van de lente

“Goh Ech Wel, het is verder niet dat ik het niet interessant vind hoor, want dat vind ik heus, maar het wordt zo wel een erg bloederig verhaal hè.”

“Ja, maar je moet bloed niet als iets vies zien, Ech Nie. Het werkte juist louterend. Bloed bracht je in het reine met God. Het was een noodzakelijk offer om de nieuwe lente te bewerkstelligen.”

“Oh, nou in dat geval zou ik zeggen; alles naar de klote Ech Wel…”

“Eh, hoe bedoel je dat Ech Nie?”

“Nou, chop chop, ballen eraf en offeren maar…”

“Ben jij gek! Ik ben geen priester…”

“Ja, luister eens, wie moest er nou zo nodig naar Artemis van Efeze? Jij toch? Dan lijkt me zo’n offer toch niet teveel gevraagd. Het gaat om je bloedeigen kind!”

Waar is de tempel van Artemis?

Hoewel ik Ech Nie maan het onderwerp los te laten, informeert ze bij onze gids (waar we ons zojuist weer bij hebben aangesloten) waar dat de tempel van Artemis zich bevindt. “So, you want to know its location right? Well, I’m sorry, the house of the virgin Mary is a few kilometers outside the city and the temple of Artemis is that as well.”

“So?”

“So, it’s not a part of the tour. Sorry for that as well!” Ik slaak een zucht van verlichting. “GVD”, foetert Ech Nie, “maken we deze hele reis speciaal voor die Artemis van Efeze, blijkt ze hier geeneens te wonen!”

“Ja, luister eens, wie moest er nou zo nodig met een lokaal reisbureau in zee gaan? Jij toch? Dan krijg je dit. Ze woont hier wel, maar alleen een stukkie verderop. Als we nou met de auto waren gegaan, dan hadden we er zo heen kunnen rijden.”

Vruchtbare dag

“Pfff, wat een klotezooi!”

“Tsja, ik had ook liever gezien dat jij, na Cybele, Artemis en Maria, de volgende godin in dat rijtje zou zijn, maar helaas… dat bleek al net zo kansloos. Ach, maakt ook niet, op zich was het zo ook wel een vruchtbare dag.”

“Nou ik vond er geen zak aan!”

“Toepasselijke woordspeling Ech Nie, maar ik ben blij dat die er nog aanzit! Ech Wel!”

Ook wel eens Artemis van Efeze vereerd, zwanger geweest of jezelf gecastreerd? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

Op onze queeste langs al het werelderfgoed van Unesco hebben we al heel wat opgegraven/verruïneerde steden uit de oudheid mogen aanschouwen. Van al die steden vonden we Efeze (tot nu toe) de indrukwekkendste. En dat terwijl we nog geeneens tijd hadden om de overige drie componenten van het patrimonium te bezoeken. (al schijnen die niet zo heel bijzonder te zijn)

Ook ingeschreven staan:

1. Çukuriçi Höyük; op de heuvel van Çukuriçi ontdekte men een negenduizend jaar oud, zwart, stenen amulet in de vorm van een vrouw. Een bewijs dat de vrouw in Efeze al sinds mensenheugenis wordt vereerd.
   
2. Ayasuluk Höyük, Artemision en de middeleeuwse nederzetting: vanwege verzanding van de haven en diverse oorlogen verhuisde de bevolking van Efeze naar een nieuwe stad op de heuvel van Ayasuluk. Volgens de overlevering lag hier het graf van Jezus’ discipel Johannes (waarop later een basiliek werd gebouwd).
   
   Het Artemission lag ook buiten de stad. Het is een andere benaming voor de tempel van Artemis, een van de Zeven Wereldwonderen uit de klassieke oudheid. Tot die Zeven Wereldwonderen behoren onder andere ook het beeld van Zeus te Olympia, de piramide van Cheops, de hangende tuinen van Babylon en de Kolossus van Rhodos. (hoewel er op de piramide na weinig van rest staan hun resten of standplaats eveneens ingeschreven op de werelderfgoedlijst.
   
3. Het huis van de Heilige Maagd (Maria).

Jaar van inschrijving: 2015

Officiële website: muze.gov.tr

Lees ook:

– Griekse goden eisen respect rondom tempels van Agrigento
– Megalithische monumenten van Knowth en Newgrange functioneerden als toegangspoorten naar Andere Wereld