Terwijl we genoten van een pannetje mosselen in de vissershaven van Sète informeerde ik Ech Nie over het feit dat vroeger, toen de Fransen van Bordeaux naar het zuiden wilden varen, (“dus van de Atlantische Oceaan naar de Middellandse Zee”), die tocht ongeveer vier weken duurde. “Het Canal du Midi bestond nog niet en daarom moest eerst rondom het Iberische schiereiland worden genavigeerd.”
“Oh, dus de Franse schippers konden Spanje en Portugal niet omzeilen?”
“Jawel, die moesten ze juist wél omzeilen…”
“Nee, ik bedoel, daar konden ze niet omheen?”
“Jawel, dat zeg ik toch, daar moesten ze juist wél omheen!”
Ik was nog maar net begonnen of de boot was alweer aan.
Een verbinding tussen twee zeeën
Het Canal du Midi is een 240 kilometer lang kanaal dat in 1996 tot patrimonium der mensheid werd verklaard. “Terecht”, deelde ik Ech Nie mede, “want de Fransen realiseerden hier in de 17e eeuw het absolute onmogelijke.”
“Door een riviertje te graven?” vroeg ze opstandig. “Zo moeilijk is dat toch niet?”
“Dat was voor die tijd een ongekende prestatie, Ech Nie! Men droomde al sinds het begin van de jaartelling over een verbinding tussen de twee zeeën, maar omdat men geen idee had hoe het tussenliggende heuvellandschap moest worden overbrugd, had men de plannen telkens weer laten varen. Vooral de watervoorziening in de benodigde sluizen leek een probleem.
Pierre-Paul Riquet
Gelukkig was daar in 1662 een zekere Pierre-Paul Riquet die een even simpele als efficiënte oplossing aandroeg; leg een aantal bergstromen om, vang het water op in een bassin en laat het vocht gecontroleerd in een nieuw te graven kanaal lopen.”
“Dat zeg ik, zo moeilijk was dat toch niet?”
“Dat was een bijzonder riskante onderneming, Ech Nie! Niemand had zoiets ooit eerder gedaan.”
“Maar gelukkig was daar die Riquet, toch?”
“Ja, maar of ze daar nou ze blij mee moesten zijn… Hij was een belastingambtenaar en had waterbouw slechts als hobby.”
Financiering Canal du Midi
“Koning Lodewijk de XIV en zijn rechterhand Colbert, de minister van Financiën, twijfelden dan ook sterk of ze wel met Riquet in zee moesten gaan. Toen laatstgenoemde echter door middel van enkele proeven demonstreerde dat zijn plannen wel degelijk konden werken, kreeg hij van beide heren alsnog carte blanche.”
“Fijn voor hem, Ech Wel. Doe mij dan maar een dáme blanche…”
“Natuurlijk schat.”
Tijdens het dessert vertelde ik nog dat Riquet in ruil voor de latere exploitatierechten een derde deel van de financiering voor zijn rekening nam, maar op de een of andere manier kreeg ik niet het idee dat dit bij Ech Nie een plotselinge sensatie teweeg bracht. “Ah, de rekening. Goed dat je daarover begint. Betaal jij hem even dan kunnen we hier weg…”
Gehavend
Onderweg naar de auto deed ik nog een laatste poging Ech Nie te onderwijzen in de bijzondere en universele waarde van dit werelderfgoed. “Ja, mon amour, de haven mag dan misschien niet zo spectaculair ogen, hij is er ondanks de aanwezigheid van moerassen en lavastenen wél gekomen. Dat Riquet het water hier naar de zee wist te brengen wordt zelfs als een van zijn allergrootste maritieme mirakels beschouwd.”
“Water naar de zee? Nee, daar heb je wat aan…”
“Nou in dit geval wel ja. Kijk, dat ze in Bordeaux een haven hadden was natuurlijk hartstikke mooi, maar voor de commercie was het wel zo prettig als er ook aan de Mediterrane kant kon worden gelost. Anders had die hele waterweg niet zo veel zin…”
Ech Nie beende verder zonder wat te zeggen…
Handel in het kanaal
“’Allo, ‘allo?”
“Ja het zal wel, Ech Wel. Eerlijk gezegd kan het me niet zoveel schelen…”
“Pardon?”
“Dat je voor mijn part die hele handel in je kanaal stopt!”
“Nou zeg, je hoeft niet zo tegen me uit te varen. Ik probeer je alleen maar wat bij te brengen…”
“Ja, en ik probéérde alleen maar een romantisch dinertje te hebben…”
Dat was het dus. In plaats van educatie verlangde mevrouw romantiek. Het is ook altijd wat. Om te laten zien dat ik toch echt het beste met haar voor had, beloofde ik plechtig de andere dag met haar naar het water te gaan.
Platanen langs het Canal du Midi
“Jezus!”, riep Ech Nie verontwaardigd, “wat moet dit nou weer voorstellen? Ik dacht dat we naar het strand zouden gaan?”
“Nee, ik zei dat we naar het wáter zouden gaan. Dat jij daar dan weer gelijk de zee in hoort, daar kan ik ook niks aan doen.”
“Maar er staan hier overal bomen, Ech Wel. Ik kan geeneens zonnen.”
“Dat zijn platanen schat. Die hebben ze juist geplant om het zonlicht tegen te houden.”
“Lekker bijdehand…”
“Heel bijdehand inderdaad. De scheepvaart op het Canal du Midi bestond vroeger voor een groot deel uit door paarden voortgetrokken schuiten en om die beesten een beetje tegen de brandende zon (of de stromende regen) te beschermen, plantte men dus deze brede platanen. Daarnaast konden de stammen mooi worden gebruikt om schip of paard aan vast te leggen, verstevigden hun wortels de oevers van het kanaal en kwam het hout van pas om in de winter de sluiswachtershuisjes warm te stoken. In de zomer voorkwam de kruin trouwens ook nog overmatige verdamping van het water.”
Sluis van Agde
“Okee, okee, die bomen staan hier dus niet voor niks, dat is duidelijk. Maar als ik niet kan zonnen, mag ik dan wel zwemmen?”
“Nee natuurlijk niet. We zijn hier ook helemaal niet om te zonnen of te zwemmen. We zijn hier om het vernuft van het Canal du Midi te aanschouwen.”
“Wat?!”
“Ja, volgens mij drong de grandeur van het kanaal gisteren niet helemaal tot je door en daarom heb ik speciaal voor jou een tour langs alle unieke waterwerken uitgestippeld.”
“Speciaal voor mij?”
“Ja, lief hè? Goed, om te beginnen is dit dus de ronde sluis van Agde. Een rotonde in het water die maar liefst drie verschillende afslagen had. Links konden ze richting Middellandse Zee, rechts was de Herault rivier en die derde sluis opende de weg naar Béziers; de geboortestad van Riquet.”
Waterwerken in Romeinse traditie
Anders dan Ech Nie begreep Colbert wel onmiddellijk het belang van een goed begaanbare waterweg. Niet alleen zou het Frankrijk verder doen opstoten in de vaart der volkeren, het zou tevens de superioriteit van zijn baas, de Franse koning Lodewijk XIV, aantonen. Zijne koninklijke hoogheid had zich inmiddels een goddelijke status aangemeten en volgens Colbert paste daar wel een magnifique werk als het Canal du Midi bij. Dat gaf het regime van zijn meester meer luister en zou bovendien bewijzen dat Lodewijk XIV, gelijk de hemelse Vader, boven alles en iedereen verheven stond. Met een beetje geluk zou het hem zelfs boven de Romeinen plaatsen.
De Fransen spiegelden zich altijd al graag aan het vroegere Romeinse Rijk. Clovis, de eerste koning der Franken, was daar reeds mee begonnen, en met Lodewijk de XIV was dat niet anders. De zonnekoning hunkerde naar een imperium dat minimaal gelijkwaardig was aan dat van het oude Rome. Om dat te bereiken gaf hij zijn leger opdracht meer land te veroveren (Straatsburg, Speyer en Brussel zouden al snel ondervinden wat dat betekende) en verordonneerde hij zijn architecten voortaan in de Romeinse traditie te bouwen. Het prachtige Pont du Gard kon de kanaalconstructeurs daarbij als voorbeeld dienen.
Canal du Midi als prestigeproject
Aangezien de Romeinen hun technische vaardigheden ten aanzien van een waterweg tussen de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan niet toereikend achtten, meende Lodewijk dat het voor de Fransen (lees hemzelf) des te meer prestige op zou leveren als zij wél in hun opzet zouden slagen. Het betekende voor Colbert en Riquet echter dat falen niet langer een optie was. De antieke wereld móest door het moderne Frankrijk in sublimiteit worden overtroffen.
Vanwege dit enorme belang maande Colbert lokale overheden bij te dragen aan de hoge kosten, stelde hij noodzakelijk land en bouwmateriaal kosteloos beschikbaar en schonk hij Riquet de rechten om in verschillende bergen naar ertsen te delven. “Kon die dat wel dan?”, vroeg een getergde Ech Nie. “Eh, pardon?”
Goede werkgever
“Gisteren beweerde je nog dat die Riquet technisch weinig onderlegd was, maar nu begrijp ik dat hij wel mineralen uit de grond kon halen?”
“Nee, dat begrijp je verkeerd, dat kon die ook niet. Hij wist alleen wel dat hij pas zaken voor elkaar kon krijgen als hij bereid was ook zijn portefeuille te trekken. Daarom beloonde hij zijn personeel met vorstelijke salarissen, keerde uit in geval ziekte, eerbiedigde zon- en feestdagen en zag regendagen als betaald verlof. Het was een handelswijze die hem niet alleen sympathie opleverde maar die hem ook voorzag in een loyale groep mensen met wie hij over de intellectuele grenzen van het individu kon stijgen. Riquet besefte namelijk dat hij alleen met hulp van anderen het genie kon creëren dat nodig was om de klus te klaren.”
Een niet zo hecht arbeiderscollectief
“Ja, samen sta je sterk, dat weet toch iedereen?”
“Samen sta je sterk inderdaad, dat klopt. Maar Riquets medewerkers waren van zo divers pluimage, en afkomstig uit zulk uiteenlopende milieus, dat een algehele ramp meer voor de hand lag dan een daverend succes. Zo ruzieden de provincialen continu met de hoge heren uit Parijs (vaak spraken ze niet eens dezelfde taal), was er veel frictie tussen Riquet en Colbert en speelde op de werkvloer ook gender zijn splijtende rol.”
“Gender?”
“Jazeker, vrouwen behoorden ook tot het arbeiderskorps. Een wonder op zich…”
Kanaalbrug over de Orb
Omdat we ondertussen bij het volgende waterwerk waren aangekomen, stopte ik de auto en gaf Ech Nie wat nadere uitleg over dat wat ze aanschouwde. “Dit is dus het Orb aquaduct, een brug over de rivier de Orb. In de tijd van Riquet liepen beide stromen nog gewoon in elkaar over, maar toen bleek dat de Orb nogal onbetrouwbaar was (droog in de zomer, wild in het regenseizoen) besloot men beide waterwegen te scheiden en een nieuwe brug te bouwen.”
Ech Nie zweeg in alle toonaarden.
“De aanleg van dit aquaduct maakte een van de sluizen bij Fonseranes overbodig. Niet heel dramatisch verder, zoals je straks zal zien, maar het deed wel enigszins afbreuk aan Riquets absolute meesterwerk.”
Weer geen reactie
Was Riquet de juiste man?
Tijdens het uitvoeren van de werkzaamheden ontstonden er vele uitdagingen; “Hoe overbrug ik dit? Waar doorsteek ik dat? En wie helpt me wanneer zus te bereiken?” Basale vragen die volgens Colbert voor een man met enige kennis van zaken geen enkel probleem zouden moeten zijn. Daar Riquet echter grote moeite had ze te beantwoorden begon Colbert zich steeds meer af te vragen of Riquet met dit project niet een iets te groot jasje had aangetrokken. “Tuurlijk niet”, antwoordde de man in queestie, “God had hem immers zelf uitverkoren Zijn wil op aarde uit te voeren. Dan zou Hij hem ook wel een oplossing schenken. Daar hoefde echt niemand zich zorgen over te maken.”
Complicaties leiden tot malheur
Colbert was toch iets minder goedgelovig. Sceptisch over Riquets capaciteiten uitte hij voortdurend kritiek op diens functioneren. Riquet, op zijn beurt, raakte van deze aanhoudende achterdocht langzaamaan volledig over zijn toeren. Zwoegde hij zich daarvoor het schompes en spendeerde hij daarom al zijn kapitaal?
De stress werd nog eens versterkt door de vele tegenslagen die hij te verduren kreeg. Zo stortten delen van het kanaal in omdat het gebruikte hout niet bestand bleek tegen de grote druk en ging de gewenste rechtlijnigheid ten koste van zijn tijd en begroting. De malheur werd op een gegeven moment zo groot dat Riquet, enkele maanden voor de voltooiing van zijn levenswerk, na een kort ziekbed overleed.
Opening Canal du Midi
Alsof de hemel bij het horen van die tragische gebeurtenis spontaan in huilen uitbrak, begon het ineens, precies toen we bij de sluizen van Fonseranes arriveerden, ongelofelijk te plenzen. Een ware wolkbreuk spoelde over de auto. Tot elkaar veroordeeld ving ik aan met het laatste stukje van mijn verhaal.
“Nadat ook de finale meters waren gegraven vond in 1681, met veel ceremonieel gedoe, de officiële opening plaats. Een heuglijk feit dat helaas al snel door escalerende complicaties werd overschaduwd. Het bleek dat naastgelegen gronden geregeld onder water liepen en dat op sommige plaatsen levensgevaarlijke stromingen konden ontstaan. Om die imperfecties uit de wereld te helpen vroeg Lodewijk de XIV aan zijn militaire genie Vauban of hij het Canal du Midi nog eens wilde nalopen.”
Nog steeds geen kick van Ech Nie.
Vauban perfectioneert Canal du Midi
“Het duurde nog tot 1694 voor Vauban die missie had volbracht maar toen was het onmogelijke dan toch gerealiseerd; Frankrijk had de Romeinen overtroffen. De loftrompet die men vervolgens luid en duidelijk stak, benadrukte nog eens de Franse inventiviteit en de formidabele triomf die op de natuur was behaald. Daar konden toekomstige generaties nog een puntje aan zuigen. Omdat het Canal du Midi tevens de Industriële Revolutie aankondigde werd ze, zoals ik al zei, volkomen terecht tot werelderfgoed gepromoveerd.”
“…”
Meesterwerk maakt sprakeloos
“Dat was het einde van de les, Ech Nie. Je kan weer normaal doen…”
“…”
“Schat. Ik begrijp dat je na het zien van al die vernuftige waterwerken even met stomheid geslagen bent, maar je moet het nu ook weer niet overdrijven.”
“Zucht. Er valt met jou ook echt geen land te bezeilen hè?”
“Waar heb je het over Ech Nie? Ik zeg toch net dat je sinds 1694 gewoon over het water kan varen?”
“Nee, ik bedoel dat je er ook echt niks begrijpt…”
“Wat nou? Je kan toch niet om de universele waarde van dit werelderfgoed heen?”
“Dat is nou precies wat ik bedoel, Ech Wel. Ik kan maar beter niks zeggen want luisteren doe je toch niet! Zelfs als ik je onomwonden meld dat dit kanaal me niet interesseert, sleep je me er de volgende dag gewoon naar toe; alsof mijn mening er verder helemaal niet toe doet. En maar niet begrijpen waarom je vrouw niet met je praat…”
Ik stond even met mijn mond vol tanden.
“…”
“Ja dat dacht ik wel, nou is meneer ineens sprakeloos…”
“Ech Wel!”
Ook wel eens het Canal du Midi gezien, de waterwerken aanschouwd of niet naar je vrouw geluisterd? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Het Canal du Midi verbindt de Garonne met de lagune van Thau. Het telt in totaal 328 bouwwerken (inclusief sluizen, aquaducten, bruggen en tunnels). Het stuwmeer van Saint-Ferréol zorgde voor het benodigde water en de dam die daarvoor benodigd was (780 meter lang en 32 meter hoog) ging de boeken in als het grootste werk van het hele kanaal. De aanleg duurde vier jaar.
Meer cijfers:
Lengte: 240 kilometer. Inclusief vier bijbehorende (en ook ingeschreven zijrivieren) 360 kilometer
Bouwtijd: 1667-1681. Veertien jaar. Inclusief Vaubans afwerkperiode 27 jaar
Arbeiders in dienst: 12.000
Aantal gegraven kubieke meters grond: 7.000.000 m3
Aantal sluizen: 63
Aantal bruggen: 130
Kosten: tussen 17-18 miljoen pond (6 miljoen was begroot)
Transport: 100.000 ton goederen en 1.000.000 passagiers per jaar
Het goederenvervoer op het kanaal stopte definitief in 1989. Tegenwoordig wordt het water vooral door recreanten en toeristen gebruikt.
Jaar van inschrijving: 1996
Officiële website: plan-canal-du-midi.com
Tip voor werelderfgoedreizigers: onderweg passeert het Canal du Midi de Unesco-steden Bordeaux en Carcassonne.
Lees ook:
– Scheepsliften Wallonië getuigen van zwart verleden
– Vizcaya brug, ijzersterk erfgoed aan het strand van Bilbao
