“Omdat de feestdag van aartsengel Michaël 29 september is, wijst de Dom van Speyer die kant op.”

“Aartsengel Michaël?”

“Ja, hij is volgens het Bijbelboek Openbaringen de beschermer van de uitverkorenen en daarom door de middeleeuwse kathedraalbouwers verkozen tot de patroonheilige van de kerk. Om die reden hebben ze de Dom zo geplaatst dat die in de richting van zijn feestdag wijst, de plaats dus waar op 29 september de zon opkomt. Typisch staaltje Zo boven, zo beneden…”

“Zo boven, zo beneden?”

“Ja, Ech Nie, dat heb ik je toch al vaker verteld? Ga je alles herhalen vandaag?”

Vooraanzicht van de kathedraal van Speyer met roosvenster en Heiligen
Ronde roosvenster met Jezus in het midden. Daaronder vijf Heiligen waaronder aartsengel Michaël en Maria

Verbond tussen het Goddelijke en het aardse

Net als bij de kathedraal van Chartres hebben de middeleeuwse kathedraalbouwers ook met de Dom van Speyer getracht het Goddelijke en het aardse te combineren. Zo is boven de ingang een rond roosvenster aangebracht dat door een vierkant wordt omkaderd. De cirkel symboliseert het Goddelijke; het verwijst naar de oneindigheid van de Schepper en herinnert aan Zijn Bijbelse uitspraak; “Ik ben de Alfa en de Omega, het Begin en het Einde.” Het vierkant staat symbool voor het aardse bestaan en representeert de vier elementen, de vier windrichtingen en de vier jaargetijden. Christus staat in het centrum van beide figuren en verbindt zo de geestelijke wereld met het stoffelijke bestaan.

Vier dieren van de Apocalyps

“Oh ja, dat verhaal. En waar waren die dieren op de hoeken ook alweer voor?”

“Zij benadrukken nog eens de relatie tussen hemel en aarde. Volgens de Schriftgeleerden vertegenwoordigen de gevleugelde wezens zowel de vier evangelisten uit de Bijbel als de vier elementen op aarde. In het Bijbelboek Openbaringen wordt trouwens verteld dat ze rondom de troon van de Almachtige zitten en vandaar dus ook dat ze om Hem heen staan afgebeeld.”

Plattegrond van de kathedraal van Speyer
De drie delen van de kathedraal van Speyer; rechts het voorportaal, in het midden het schip en links het koor. Bron

Zon der Gerechtigheid

Net als bij de basiliek van Vézelay hebben de middeleeuwse kathedraalbouwers ook met de Dom van Speyer getracht de weg naar God door middel van licht weer te geven. Volgens de Bijbel is de Heer immers het Licht van de Wereld, de Zon der Gerechtigheid, Hij die op de Dag des Oordeels vanuit het oosten zal terugkeren en dan de zielen zal wegen.

Net als bij vrijwel elke andere middeleeuwse kathedraal bevindt het koor zich in het oosten van de kerk, daar waar het licht wordt geboren. Op deze wijze vertegenwoordigt de zonsopkomst de wederopstanding van de Heer. (Hij die de duisternis verdrijft) Badend in het licht is het tevens een verwijzing naar het Hemelse Jeruzalem; de stad die volgens het Bijbelboek Openbaringen, na de eindstrijd, de woonplaats van Onze Vader zal zijn en die fonkelt van Zijn licht en heerlijkheid.

De weg naar het Licht

“Oh ja, die verhalen. En was er niet ook iets met een bedevaart of zo?”

“Gelukzalig wordt je inderdaad niet zomaar Ech Nie, daar moet je wel boete voor doen. Om dit weer te geven is de kerk opgesplitst in 3 delen; voorportaal, schip en koor. Om uiteindelijk tot Christus te komen dien je eerst het voorportaal te betreden, (een donkere ruimte aan de westkant van het gebouw) en kan je vervolgens via een nauwe deur het schip ingaan. Als je beide fases succesvol hebt doorlopen eindig je uiteindelijk bij het koor.”

Menselijk bot in een glazen kist met gouden randen
Heilig boontje. De kathedraal van Speyer herbergt de overblijfselen van diverse Duitse keizers

Principes getallenleer verwerkt in Dom Speyer

Net als bij de Dom in Aken hebben de middeleeuwse kathedraalbouwers ook met de Dom van Speyer getracht de principes van de getallenleer zoveel mogelijk te implementeren. Zo is de koepel boven het koor achthoekig van vorm en wordt het schip gedragen door twaalf afzonderlijke zuilen. Voor wat betreft de achthoek; de christelijke leer vertelt ons dat de Heiland op de eerste dag van een nieuwe week terugkeerde uit de dood, oftewel, op de achtste dag. Vandaar dat de acht symbool staat voor een nieuw begin, voor Jezus’ herrijzenis en wedergeboorte.

De achthoek gold bovendien als een overgangsvorm tussen het (aardse) vierkant en de (hemelse) cirkel. Vanwege deze verbinding tussen het stoffelijke en het hemelse, deed de crypte onder het koor 300 jaar lang dienst als laatste rustplaats voor de keizers van het Heilige Roomse Rijk. De eerste die er kwam te liggen was Koenraad, de opdrachtgever van de bouw en de grondlegger van een nieuwe, keizerlijke dynastie.

Romeinse soldaten onderaan een berg, bovenop rouwende mensen
Kapel naast de Dom van Speyer die de kruisgang van Jezus op de Olijfberg uitbeeldt

Het Hemelse Jeruzalem

“Oh ja, dat verhaal. En waar stond het getal twaalf ook alweer voor?”

“Twaalf is het getal van het volk Israël, de uitkomst van drie x vier, de vereniging van het hemelse en het aardse. Het nieuwe Jeruzalem komt volgens het Bijbelboek Openbaringen uit de hemel neerdalen en zal worden bewoond door de (aardse) gelukzaligen en de verheven God. Twaalf vormt het fundament van het Hemelse Jeruzalem; het is het aantal poorten dat de stad bevat (in elke windrichting 3), het aantal engelen die de toegang bewaken, het aantal juwelen die er schitteren, het aantal stammen van het volk Israël en het aantal apostelen waaruit de Gemeente ontspruit.”

Vakwerkhuis en kathedraal van Speyer
De Dom van Speyer tussen de vakwerkhuizen van de stad

De christelijke Gemeente

De Gemeente is de benaming van zowel een grote groep gelovigen als álle christenen bij elkaar. Volgens de Bijbel vormen zij een gemeenschap die onlosmakelijk met elkaar, én met Hem, verbonden zijn. Het verklaart dus ook meteen waarom er boven de ingang van het schip geschreven staat; Opdat allen één zijn. De Gemeente functioneert als één lichaam waarbij de Heer aan het hoofd staat. Natuurlijk hebben de middeleeuwse kathedraalbouwers ook deze gedachte in de kerk willen weergeven.

“Ehm, hadden we dat verhaal ook al eens gehad of…?”

“Nee, dat komt nu.”

Het dak van het schip wordt overkoepeld door zes gewelven en verwijst daarmee naar de mens en zijn aardse bestaan. Zes is namelijk het getal van de zondige mens, het staat voor onvolledig, net niet en bijna. Zes is bijna zeven maar nog niet helemaal. Op de zesde dag werd de mens geschapen maar pas op de zevende dag was de schepping voltooid. In de Bijbel geldt zeven daarom als het meest Heilige getal van allemaal. Het is het symbool van volmaaktheid, overvloed en het einde van een cyclus.

Het hoofd van de Kerk

Behalve de zes en de zeven is ook de één nog van belang. Eén is het getal van God, de basis en het begin. In de kathedraal wordt het schip door het koor bekroond, het is zes (gewelven) + één (koepel), het lichaam en het hoofd, een eenheid die onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Daarnaast zie je dat het koor (hoofd) ook een beetje scheef staat ten opzichte van het schip (het lichaam). Met de kerk gebouwd in de vorm van een kruis stelt het geheel de gekruisigde Jezus met zijn afhangende hoofd voor…

Het kale interieur van de Dom (bron)

Speyer in vuur en vlam

Hoewel Ech Nie onder de indruk is van alle symboliek stelt het interieur haar enigszins teleur. Geen wonder ook, want in de kathedraal is behalve het altaar maar weinig boeiends te zien. “Tsja”, zeg ik, “dat hebben we helaas te danken aan het brandschattende Franse leger. Die laaielichters staken net als bij de Grote Markt in Brussel ook hier in Speyer de boel expres in de fik.

Gefrustreerd over het verloop van de Negenjarige Oorlog (een poging van de Fransen om hun rijk tot aan de Rijn uit te breiden) pasten de Fransen, op bevel van hun koning Lodewijk XIV, de tactiek van de verschroeide aarde toe. Niet dat het verder enig militair nut had, het was gewoon een specialiteit die de zonnekoning graag bezigde. Ruim honderd jaar later herhaalde Napoleon dit kunstje nog eens en werd de kathedraal opnieuw in vuur en vlam gezet.”

Freiheitsbrief Dom van Speyer weergegeven op blauwe ondergrond met gouden letters
In 1111 verstrekte keizer Heinrich de burgers van Speyer per brief enige privileges

Openbaringen in Dom van Speyer

“Zo zie je maar Ech Nie”, besluit ik mijn verhaal, “het Bijbelboek Openbaringen werd met de Dom van Speyer bewaarheid. Niet alleen zit de kathedraal vol Heilige symboliek en verwijzingen naar deze wonderlijke vertelling, de geschiedenis van het godshuis heeft ook nog eens veel parallellen met de gebeurtenissen uit het laatste Bijbelboek.

Volgens velen is het geen toeval dat de strijd tussen goed en kwaad, in het Heilige Schrift vertolkt door aartsengel Michaël en zijn tegenstander Lucifer (!), zoveel overeenkomsten vertoont met de oorlogen die Duitsland en Frankrijk hier met elkaar uitvochten. Gelukkig waakte beschermengel Michaël over de oude kathedraal en bleef het Hemelse Jeruzalem behouden.”

“Jeetje, over Zo boven, zo beneden gesproken...”

“Dat bedoel ik, Ech Wel!”


Ook wel eens de Dom van Speyer bezocht? Gelukzalig of getallenfreak? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

De Dom van Speyer vormde in 1146 het decor van een beroemde legende: de lactatie van Sint Bernardus. Bernardus (van Clairvaux) was een van meest invloedrijke figuren uit de 12e eeuw. Hij stond aan de wieg van de Tempeliers, maakte de cisterciënzer orde groot en was een bijzonder groot vereerder van Maria. “Laat mij zien dat gij mijn moeder bent”, (Monstra te esse matrem), vroeg hij zijn idool, toen hij voor haar beeltenis aan het bidden was. Prompt kwam het sculptuur tot leven en spoot een straal moedermelk in zijn mond. De borstvoedende Maagd werd een populair thema in de kunstwereld.

Kerkganger of niet, kathedralen inspireren en zorgen regelmatig voor verrassende ontdekkingen. Voor al diegenen die de grootste romaanse kerk ter wereld ook wel eens willen aanschouwen, de Dom van Speyer ligt op 4.5 uur rijden van Rotterdam en is gratis te bezoeken.

Adres: Domplatz, 67346 Speyer, Duitsland
Jaar van inschrijving: 1981

Tip voor werelderfgoedreizigers: Naast de Dom kent Speyer sinds 2021 nog een tweede werelderfgoedsite. De archeologische overblijfselen in het plaatselijke Judenhof (resten van een mikveh (ritueel bad) en synagoge) maken deel uit van de inschrijving: ShUM-sites van Speyer, Worms en Mainz.


Lees ook:

De kathedraal van Chartres wordt omringd door mythen en mysteries
Op de kerstmarkt van Hildesheim boom je over rozen
Het laatste oordeel over Maria Magdalena, was ze hoer of Heilige Graal?