Gnostieke geschriften suggereerden een relatie met Christus, volgens de Bijbel was ze Jezus’ trouwe volgelinge, de paus noemde haar een boetvaardige zondares en in tal van legendes werd ze vergeleken met de Heilige Graal. Wie was toch die mysterieuze Maria Magdalena? De dame wiens beenderen op miraculeuze wijze opdoken in het Franse klooster Vézelay en waarover zoveel fantastische verhalen bestaan?
“Volgens mij was ze gewoon een hoer!”, etaleert Ech Nie onderweg naar de basiliek haar Bijbelkennis. “Ja, dat dachten er wel meer”, antwoord ik. “Maar inmiddels is wel zeker dat ze dat in ieder geval niet was.”
Maria de zondares
Voordat Maria Magdalena in de Bijbel werd geïntroduceerd waren er reeds twee eerdere naamgenoten in het Schrift voorgekomen: Maria de zondares (oftewel de hoer) en Maria, de zus van Lazarus en Martha. Beiden hadden met olie de voeten van Jezus gezalfd. Toen na het overlijden van Christus ook Maria Magdalena zijn lichaam met het glijmiddel wilde balsemen, was het volgens paus Gregorius zonneklaar dat het hier telkens om een en dezelfde vrouw ging. Maria Magdalena was dus de zus van Martha en Lazarus, concludeerde hij, en tevens een vermaledijde zondares.”
“Vanzelfsprekend.”
“Nou, niet echt eigenlijk. Iedere beetje aandachtige lezer had je namelijk kunnen vertellen dat het toch echt om drie verschillende dames ging, en niet drie dezelfde.”
“Nou ja, typefoutje. Kan gebeuren toch?”
“Ja bij gewone stervelingen ja, maar niet bij zo’n verheven iemand als de paus! Dat de beste Schriftgeleerde zijn boekje zo te buiten ging was echt ongehoord. Of, beter gezegd, bijzonder verdacht…”
Vergissing van de Kerk
Tegenwoordig huldigt de Kerk het standpunt dat het allemaal berustte op een stom misverstand. De vergissing zou zijn ontstaan door de Bijbelse zinsnede Maria Magdalena, van wie zeven boze geesten waren uitgegaan. Die frase had paus Gregorius op het verkeerde been gezet omdat hij maar één schepsel kon bedenken die zó verdorven was dat Jezus het nodig vond om er zeven demonen uit te drijven.
“En dat was?”
“De hoer natuurlijk, duh. Daarom zag hij Maria Magdalena aan voor Maria de zondares.”
“Maar dat had die dus fout?”
“Ja, naar eigen zeggen per ongeluk. Maar anderen denken dat het een bewuste poging was om Maria Magdalena zwart te maken. De paus zou valsheid in geschrifte hebben gepleegd omdat die zo de rol van de vrouw binnen de Kerk kon marginaliseren.”
Man en vrouw in het christendom
Opvallend is dat in de eerste twee eeuwen van het christendom de vrouw gelijk stond aan de man. Er werd geen onderscheid gemaakt in sekse en vrouwen mochten gewoon alle belangrijke functies binnen de Kerk bekleden. In die zelfde tijd was ook Maria Magdalena nog een gevierde vrouw. Ze werd beschouwd als Christus’ beste leerling en het feit dat ze functioneerde als een soort tussenpersoon richting de overige twaalf discipelen bewees voor een ieder haar bijzondere status als apostel der apostelen.
In de derde eeuw verloren bovenstaande opvattingen echter steeds meer terrein. De toenmalige mannenwereld deed ook de kerkvaders geloven dat het uitdragen van het christendom zuiver en alleen een zaak van de heer kon zijn. Jezus was immers ook een Heer geweest, zo stelden zij, dus dan zou het maar raar zijn als hij door een vrouw zou worden vertegenwoordigd. Bovendien, was het niet de schuld van Eva (een vrouw) dat de zonde in de wereld was gekomen?
Degradatie Maria Magdalena
Over de rol van de vrouw volgde een lange discussie die uiteindelijk resulteerde in het volgende besluit; vrouwen werden voortaan geacht alleen nog maar te dienen, te luisteren en te gehoorzamen, en met betrekking tot gewichtige queesties was hun mening niet langer gewenst.
Een gevolg van dit decreet was dat ook Maria Magdalena steeds verder op haar status moest inboeten. Ze was slechts een overspelige vrouw geweest, zo legde de paus de nieuwe richtlijn uit, en daarom moest ze niet bijdehand gaan lopen doen, maar gewoon berouw tonen over de zonden die ze had begaan. De titel Apostel der apostelen werd haar ook gelijk afgenomen. De kerk zat niet te wachten op een sterke dame aan het roer en gunde de erenaam aan hun nieuwe held Petrus, niet toevallig ook de voorganger van de paus.
Heiligverklaring Maria Magdalena
Omdat Maria, de gevallen vrouw, toch ook wel veel spijt had betoond werd ze omwille van haar boetvaardigheid in de 9e eeuw heilig verklaard. Een enorme opsteker voor het gewone volk omdat het er uit opmaakte dat Gods genade toch wel heel erg gigantisch was. Wie anders was in staat een vrouw, zo verdorven als een meisje van plezier, het postuum tot Zalige te laten schoppen? De achterliggende boodschap van de Kerk was dat ook de grootste zondaar op vergiffenis kon rekenen zolang die maar God en zijn aardse afgevaardigden zou dienen.
Maria Magdalena in Frankrijk
Met Maria’s nieuwe promotie ontstond ook een nieuwe mythe rond haar persoon. Plotseling ging het verhaal dat zij, na de kruisiging van Jezus, per boot in het zuiden van Frankrijk was aangekomen en dat ze daar, samen met haar broer Lazarus en zus Martha, nog enkele decennia het christelijke geloof had gepredikt.
Het was een ongelooflijke anekdote maar kennelijk zo overtuigend gebracht dat het later ook werd opgenomen in haar kerkelijke biografie, de zogenaamde Legenda Aurea. Twee eeuwen later inspireerde het bovendien de abt van Vézalay tot het zoeken naar haar overblijfselen. Toeval of niet, hij wist ze nog te vinden ook!
Vondst in Vézelay
Over hoe het mogelijk was dat de Magdaleense na zoveel jaren afwezigheid juist in Vézelay weer opdook wist de monnik te vertellen dat haar gebeente vanuit het zuiden naar zijn klooster was gebracht omdat men het toendertijd had willen beschermen tegen de Spaanse Moren. Helaas was ze daarna wat in vergetelheid geraakt maar gelukkig was hij zo goed geweest haar weer op te duiken.
Het leek een wat vergezochte getuigenis maar niettemin geloofde de paus hem meteen. Zonder verder onderzoek verklaarde de goedheiligman dat de botjes daadwerkelijk aan de Heilige Maria hadden toebehoord.
Bedevaartsoord Vézelay
Stoffelijke resten deden het goed in die tijd en al helemaal als ze afkomstig waren van iemand als Maria Magdalena. Zij was vanwege haar eigen zondige leven de beschermheilige van boetelingen geworden en om die reden erg populair bij pelgrims.
In de middeleeuwen bestond namelijk een groot deel van het aantal bedevaartgangers uit criminelen omdat die, bij wijze van taakstraf, regelmatig een langeafstandwandeling kregen opgelegd. Toen het stadje later ook nog werd genoemd als verplichte stop op de route naar Compostela kon het helemaal niet meer op. Pelgrims stroomden zo massaal toe dat het al snel noodzakelijk was om een nieuwe kathedraal te bouwen.
Zo boven, zo beneden
De basiliek Sainte-Marie-Madeleine (Frans voor basiliek van de Heilige Maria Magdalena) bestaat uit drie delen; voorportaal, schip en koor. En net als in Chartres streefden de kathedraalbouwers van Vézelay naar een godshuis dat zo schitterend mooi moest zijn dat het zelfs de perfectie van Gods schepping benaderen kon. Zo boven, zo beneden luidde hun motto, en dat betekende dat de aardse kathedraal zoveel mogelijk moest gelijken op de volmaaktheid van het hemelse Paradijs.
Om dat laatste te bewerkstelligen stelden ze het voorportaal voor als Galilea (een donker hol) en werd het koor gebouwd als het Hemelse Jeruzalem (blinkend van licht). Het schip er tussenin stond symbool voor de lange weg (de bedevaart) die men moest gaan om tot Jezus te geraken. Een en ander was natuurlijk allemaal een afgeleide van het Bijbelverhaal waarin Jezus de Herrezene, na zijn opstanding, eerst naar Galilea ging om vervolgens te vertrekken naar Zijn vader in het Hemelse Jeruzalem.
Overblijfselen Maria Magdalena bewaard in crypte
Maar niet alleen de plattegrond diende een bepaalde symboliek, de gehele kerk functioneerde als een stenen Bijbel. Op elke pilaar is wel een Bijbels verhaal afgebeeld en overal vind je numerologische verwijzingen die slaan op een of andere vertelling uit het Heilige Schrift. Het heiligste der heiligen bevindt zich echter niet ín de kathedraal zelf maar in de crypte eronder. Daar liggen de overblijfselen van Maria Magdalena, uitgestald in een nis en gedragen door zes gouden engelen.
Katharen
Behalve in de Bourgogne, waar Vézelay is gelegen, nam Maria’s populariteit in de 12e eeuw ook in het zuiden van Frankrijk steeds verder toe. In de Provence had een nieuwe christelijke religie, het Katharisme, wortel geschoten, en daarbij werd Maria Magdalena, net als vroeger, weer volop vereerd.
Het nieuwe geloof was echter een doorn in het oog van de katholieke kerkleiding omdat zijn supporters het gezag van Rome hekelden en bovendien vonden dat de paus veel te ver van de oorspronkelijke leer was afgedwaald. Om het échte christendom weer te gaan belijden propageerden de Katharen het herstel van de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw, het verwerpen van materiële rijkdom en het streven naar verlossing door het bevrijden van de geest.
Verschil Katharen en katholieken
Hoewel Katharen en katholieken allebei dezelfde Bijbel lazen, verschilden hun uitleg van het Heilige Schrift als water en vuur. Katharen verwierpen bijvoorbeeld de hele gedachtegang rond de erfzonde en de bijbehorende boetedoening. Dit terwijl beide begrippen voor katholieken als de pijlers onder hun geloof golden.
De stelling van de katholieke Kerk is dat Eva, door haar man te laten eten van de boom van de kennis van goed en kwaad, de zonde de wereld in heeft gebracht. De Heer nam haar ongehoorzaamheid namelijk zo hoog op dat die bepaalde dat voortaan ieder mens bij geboorte een zondaar zou zijn.
De Katharen echter zagen Eva helemaal niet als een deugniet. Eva was een nobele vrouw die haar kennis na het eten slechts deelde met haar man. Een daad die in Kathaarse ogen allesbehalve zondig was, maar juist edelmoedig en goed. Eva had met haar actie immers de mens verlost van zijn onwetendheid.
Maria in de zevende hemel
Net als bij het scheppingsverhaal hadden de Katharen ook hun eigen zienswijze op de geschiedenis van Maria Magdalena. Haar bevrijding van de zeven demonen was geen bewijs voor hoerig gedrag, zoals de paus verkondigde, maar een beschrijving van haar inwijding tot alle aspecten van het christelijke geloof.
In de Kathaarse visie had zij alle zeven stappen doorlopen die nodig waren om in de zevende hemel te komen en stond ze daarmee dus op hetzelfde geestelijke niveau als de Here zelf. Niet voor niets beoordeelden de Katharen man en vrouw als elkaars gelijke. Maria beschouwden zij, net als Jezus, als voltooid en daarom schonken ze haar evenzoveel eer.
Bernardus van Clairvaux
Hoewel ook de orde van de cisterciënzers (een club monniken vernoemd naar de plaats waar hun eerste klooster stond, Citeuax) zich ergerden aan bepaalde misstanden binnen de katholieke kerk konden zij zich nog minder vinden in de filosofie van de Katharen. Satanisme was hun oordeel, of op zijn minst op duivelse gedachten geïnspireerd. Om de afvalligen weer terug te brengen in de schoot van de ware Kerk stuurden de cisterciënzers hun belangrijkste kloosterling, Bernardus van Clairvaux, op ze af. Bernard had al eens eerder wat probleempjes binnen de Kerk opgelost en leek daarmee de aangewezen man voor de klus.
Helaas voor de Kerk faalde Bernardus in zijn opzet. Het lukte hem niet de Katharen te bekeren en, wat nog veel erger was, hij moest eveneens erkennen dat vele onder hen beduidend vromer leefden dan menig geestelijke in eigen kring. Een uitkomst waar de paus natuurlijk niet op zat te wachten. Hij was dat hele gedoe over de gelijkheid tussen man en vrouw zo zat dat hij zijn volgers beval het ketterse Katharisme voor eens en altijd uit te roeien. Letterlijk, wel te verstaan.
Kruistocht tegen Katharen
De oproep tot een kruistocht tegen de Katharen bleek niet tegen dovemansoren gericht. God zou een ieder rijkelijk belonen, zo bepaalde de paus, als die zijn katholieke plicht vervulde en zoveel mogelijk ketters vermoorde. Niet alleen zou dat de deelnemers een rijke buit opleveren, nee, in het hemelse koninkrijk kon men bovendien rekenen op de eeuwige zaligheid van de Heer.
Het waren genoeg blijde vooruitzichten om duizenden ridders over de streep te trekken. Op 22-07-1209 (de feestdag van Maria Magdalena) trokken ze ten strijde en wisten de paus binnen de kortst mogelijke tijd tevreden te stellen. Het was niet zonder trots dat ze hem meldden de Kathaarse stad Béziers compleet in de as te hebben gelegd en al zijn bewoners te hebben afgemaakt. Allemaal ter meerdere eer en glorie van de Heer uiteraard.
Vraagtekens bij onderdrukking Kerk
De strijd met de Katharen werd ruim honderd jaar later beëindigd met het op de brandstapel zetten van zijn laatste aanhanger. Eind goed, al goed, dacht de Heilige Stoel, maar dat bleek toch niet het geval. Want met de Katharen eenmaal in de ban begonnen plotseling tal van andere broederschappen de kop op te steken. Tempeliers, wetenschappers, Vrijmetselaars, protestanten, Rozenkruisers; allemaal lieden die zo hun eigen interpretaties van de Bijbel hadden en die bovendien in meer of mindere mate enige macht en aanhang wisten te verwerven.
Omdat aan het enige ware geloof niet getornd kon worden, althans dat was de mening van Rome, bestreden paus en consorten ook deze ketterij weer te vuur en te zwaard. Maar hoe de geloofsfanaten ook tekeer gingen, men kon toch niet voorkomen dat steeds meer mensen zich afvroegen waarom de Kerk met zoveel fanatisme en wreedheid het geloof van andersdenkenden moest torpederen. Probeerde de geestelijkheid soms iets te verbergen? Was er meer tussen hemel en aarde? Bestond er kennis waarvan het volk geen weet mocht hebben? Beoefende Maria Magdalena daadwerkelijk het oudste beroep ter wereld? De vragen zwollen aan en naar verloop van tijd werden de antwoorden steeds fantasierijker.
Huwelijk Jezus en Maria Magdalena
Nadat eind 19e eeuw oude geschriften waren opgedoken waarin vol respect over Maria Magdalena werd gesproken, (en ze zeker niet voor de hoer versleten werd die de Kerk altijd van haar had gemaakt) ontspon zich de theorie dat Jezus en Maria wellicht getrouwd waren geweest. In de gevonden rollen papyrus stonden namelijk teksten waaruit bleek dat Jezus wel héél erg op haar gesteld was. Hij kuste haar vaak, noemde haar zijn gezellin en zou haar meer lief hebben gehad dan alle andere discipelen bij elkaar.
Volgens de complotdenkers was bovenstaande de wáre reden van het eeuwenoude kerkelijke geweld. Het Vaticaan had niet de ketterij uit oude epistels bestreden, zoals het zelf altijd beweerde, maar zuiver en alleen voor lijfsbehoud gevochten. Niet het woord van God had ze willen beschermen maar juist de eigen machtspositie. Uitkomst van het geheim zou de geloofwaardigheid van de Kerk hebben ondermijnd en misschien zelfs wel de positie van de vrouw hebben verbeterd. Iets wat tot elke prijs moest worden voorkomen.
“En daarom zei de paus dus dat Maria Magdalena een hoer was?”
“Je begint het te begrijpen, Ech Nie. Volgens velen is dat inderdaad de drijfveer achter het typefoutje geweest.”
Heilige Graal
In de 20e eeuw vond men nog wat aanvullende manuscripten en wederom leidde dit tot allerlei wilde speculaties. Jezus en Maria waren niet alleen getrouwd geweest, zo luidde de nieuwe hypothese, ze hadden ook nog eens een kind gekregen waaruit een Heilige bloedlijn was ontstaan. Het is een mythe die sinds het verschijnen van Dan Browns, De Da Vinci Code nogal populair is geworden.
In het boek wordt eveneens een link gelegd tussen de Heilige bloedlijn en de Heilige Graal. Eeuwenlang had men vergeefs gezocht naar een beker die het bloed van Jezus tijdens de kruisiging had opgevangen maar dat was allemaal verspilde moeite geweest. De Heilige Graal betrof namelijk helemaal geen beker maar ging over het kind dat Maria had gebaard. Men had het, en daar komt die weer, allemaal verkeerd gelezen. Het Oudfranse woord Sangreal had men per abuis vertaald als San Greal (Heilige Graal) maar dat had natuurlijk gewoon Sang Real (koninklijk bloed) moeten zijn.
Eerherstel voor Maria Magdalena
“Ook weer kwade opzet van de paus?”
“Nee, waarschijnlijk meer een hele grote duim van enkele fantasten. Maar goed, dat die lui hun verhaal zo beroemd hebben gekregen is mede te danken aan het krampachtige gedoe van de Kerk rond de positie van de vrouw en Maria in het bijzonder. Het moest zelfs tot 1969 duren voordat Maria Magdalena eindelijk werd gerehabiliteerd. Toen pas erkende men schoorvoetend dat ze geen hoer was geweest.”
“Nou nou…”
“Ja, en pas in 2016 werd ze op gelijke voet gesteld met de overige discipelen. Dat is dus nog steeds niet de apostel der apostel waarvoor ze eerst voor werd gehouden maar wat betreft de rol van de vrouw toch een behoorlijke sprong voorwaarts.”
“Ze mocht haar mening weer geven over gewichtige queesties?”
“Eh… Nou ja, zolang er geen werelderfgoed in de buurt was natuurlijk. Was dat wel het geval dan diende ze gewoon haar man te volgen en hem immer te gehoorzamen. Queestie van luisteren noemden ze dat.”
“Zal toch niet?”
“Ech Wel!”
Ook op zoek naar de Heilige Graal, Maria Magdalena of de zin van het bestaan? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Einddoel van de middeleeuwse pelgrimstochten was (meestal) het in Noord-Spanje gelegen Santiago de Compostella. Vézelay gold als een van de vier Franse startpunten voor de bedevaart. De andere drie waren: Parijs, Le-Puy-en-Velay en Arles.
Samen met de godshuizen van Arles, Bordeaux, Bourges, Chartres en Mont-Saint-Michel (die ook als halteplaatsen op dezelfde weg naar Compostella gelden) staat ook dit patrimonium dus in feite twee keer op de lijst.
Adres: 89450 Vézelay, Frankrijk
Jaar van inschrijving: 1979
Officiële website: Basilique de Vézelay
Tip voor werelderfgoedreizigers en wijnliefhebbers: behalve een vinkje op de werelderfgoedlijst kan Vézelay ook voorzien in enkele prachtige Grand Cru’s. (hoe kan het ook anders met een werelderfgoed dat in de directe nabijheid van de Bourgogne ligt) Wij verlieten het stadje in ieder geval met twee tassen boordevol topwijn.
Lees ook:
– Op de kerstmarkt van Hildesheim boom je over rozen
– Ketterse Katharen promoveerden na catastrofale kruistocht tot hoeders Heilige Graal
– Zo boven, zo beneden; Dom van Speyer verbindt hemel en aarde
