“Er was eens, héél lang geleden, een grote tovenaar. Merlijn was zijn naam. En de koning had hem opdracht gegeven een magische steencirkel in Ierland op te halen.”
“Waarom papa?”
“Omdat de koning zijn broer wilde eren. Die was kort daarvoor gesneuveld toen hij (met succes) op de vlakte van Salisbury het vaderland tegen de ongelovige Saksen verdedigde.”
“Oooh.”
“Ja en dus wilde hij een gedenkteken dat nooit zou vergaan.”
Dans der Reuzen
“Merlijn was bekend met de Dans der Reuzen, een steencirkel met geneeskrachtige werking die grote mensen ooit in Ierland hadden neergezet. Volgens de magiër was dit monument het enige bouwwerk ter wereld dat kon voldoen aan de wens van de koning: namelijk tot in de lengte der dagen memoreren aan de gewonnen veldslag van de prinsgemaal. Samen met een flinke strijdgroep was aan hem dan ook de taak toebedeeld de keienverzameling naar Engeland over te brengen. Helaas bleek ter plaatse al gauw dat de stenen zo zwaar waren dat zelfs een compleet leger ze niet kon verplaatsen. Gelukkig wist Merlijn de hele onderneming te redden door ze met een paar toverspreuken alsnog naar Salisbury te dirigeren. Sindsdien staan de megalieten daar in een cirkeltje te schitteren.”
“Zzzzzzzzz.”
“Nou je sprookje heeft zijn werk weer gedaan hoor”, meldt Ech Nie bij het achterom zien, “Ech Leuk ligt te pitten.”
Stonehenge komt van origine uit Wales
Ech Nie laat onze peuter graag in de waan van een betoverde wereld, maar zodra die zich in dromenland bevindt kan ze het niet laten haar bedenkingen omtrent mijn fascinerende vertelling op tactische wijze te uiten. “Wat een dom gelul, Ech Wel!”
“Nou de mythe bevat anders een groot waarheidsgehalte Ech Nie. Zo zijn de meeste onderzoekers het er inmiddels wel over eens dat de blauwe megalieten uit de (buurt van) Preseli Hills in Zuidwest Wales stammen.”
“Hier, daar ga je al; Wales. Dat is toch geen Ierland?”
“Nee nu niet nee, maar vroeger wel, toen de legende aan het papier werd toevertrouwd.”
Waun Mawn is oudere broer Stonehenge
“Okee, dat mag dan zo zijn, maar die reuzendans dan? Die is toch compleet verzonnen?”
“Ja, dat zeg jij nou, maar het is nog niet zo lang geleden dat men in de heuvels van Preseli Waun Mawn ontdekte, een prehistorische cirkel die veel gelijkenissen met Stonehenge vertoont. Zo komen de diameters overeen, zijn de oriëntaties gelijk (gericht op de midzomerzonnewende) en corresponderen de vormen van enkele opgegraven steengaten.”
“En daarom denk jij dat Stonehenge eerst ergens anders stond?”
“Daar heeft het wel alle schijn van ja.”
“Ach, schei toch uit Ech Wel, straks ga je ook nog vertellen dat die keien door middel van toverkunsten in Zuid-Engeland terecht gekomen zijn.”
“Nou dat ze daar uiteindelijk beland zijn mag zeker een mirakel heten.”
Hoe werden de megalieten vervoerd?
Voor het transport van de stenen die in Stonehenge gebruikt zijn bestaan drie theorieën;
- men vervoerde ze over water
- men vervoerde ze over land
- men heeft ze niet vervoerd maar kreeg ze middels gletsjers aangereikt
“Dat zal dan wel nummer drie zijn?”
“Nou gletsjers lijken niet erg waarschijnlijk. Ten eerste zouden die sporen in het landschap hebben achtergelaten (en die ontbreken) en ten tweede bewogen de ijsmassa’s van noord naar zuid (en om op de Salisbury vlakte te geraken had dat van west naar oost moeten zijn).”
“Okee, dan ga ik voor water.”
“En we weten ook dat de neolithische mens wat betreft vaartuigen niet veel verder kwam dan het fabriceren van eenvoudige kano’s (iets vindingrijkers is er althans nooit aangetroffen) dus die kunnen we eveneens afvinken. Kano’s hadden niet het vereiste draagvermogen.”
Transport Blauw- en sarsenstenen vergde enorme krachtsinspanning
“Maar over land is toch godsonmogelijk?”
“Toch is de algemene consensus dat de megalieten over een constructie van ronde boomstammen zijn voortgesleept, al dan niet met behulp van een Y-vormige slede, en dat men varkensvet als smeermiddel hanteerde (om de wrijving tussen steen en hout te verminderen). In de winter zou men daarnaast nog van sneeuw en ijs gebruik gemaakt kunnen hebben.”
“En wat is de afstand tussen de Preseli Hills en de Salisbury vlakte?”
“Tweehonderdvijfentwintig kilometer.”
“Dat bedoel ik…”
“Ja en de stenen wogen elk tussen de twee- a drieduizend kilo.”
“Mijn god.”
“Maar dat viel nog mee hoor. Stonehenge bestaat niet alleen uit Blauwstenen, ook zogenaamde Sarsenstenen werden in het bouwwerk opgenomen. En die wogen wel tien keer zoveel. Om die ter plaatse te krijgen (zij werden in West Woods gedolven, een steengroeve zo’n vijfentwintig kilometer hier vandaan) moest men dus echt aan de bak.”
Shuttlebus brengt je naar de site
“Het vervoer van de stenen was niet de enige uitdaging die de megalietenbouwers moesten zien te overwinnen. Nadat het bouwmateriaal was gearriveerd diende het monument ook nog in elkaar gezet te worden. Hoe ze dat voor elkaar hebben gekregen voert nou te ver om diep op in te gaan, maar ondertussen hebben archeologische experimenten wel uitgewezen dat de prehistorische middelen die de “primitieven” destijds ter beschikking stonden voldoende toereikend waren om het meesterwerk in al zijn genialiteit op te richten.”
“Hoezo voert dat nou te ver om diep op in te gaan?”
“Omdat we bij het bezoekerscentrum zijn gearriveerd.”
Nadat we de auto hebben geparkeerd haal ik ook Ech Leuk weer terug in de realiteit. “Wakker worden meissie, we moeten d’ruit.”
“Waarom?”
“Omdat we moeten overstappen op de bus, die gaat ons naar de reuzencirkel brengen.”
“Oooh.”
Stonehenge met veel zorg gebouwd
De pendeldienst levert ons binnen een paar minuten af bij het beroemdste megalithische monument van Europa. En hoewel het zijn roem meer dan verdiend kan ook rustig worden gesteld dat de stenenverzameling na een paar minuten wel als gezien kan worden beschouwd, veel detail valt er op maaiveldniveau niet te ontdekken. Niettemin lopen we plichtsgetrouw een rondje over het pad dat Stonehenge omringd.
Tijdens de ommegang vang ik aan met een uitgebreid college. “De grote moeite die onze neolithische voorouders zich vijf millennia terug getroostten is ontzagwekkend. Dat bleek natuurlijk al uit de groeven waar zij de blokken vandaan haalden, en de afstanden die ze ermee overbrugden, maar demonstreert zich ook in de mate van afwerking en ligging.”
“Dat zie ik niet zo hoor…”
“Het vergt ook enige toelichting, Ech Nie.”
Alle tijd voor cirkels en trilithons
Stonehenge werd gebouwd in drie verschillende fasen. Ongeveer 3100 voor Christus begon men met het opwerpen van een ronde aarden wal en circa 1500 jaar later eindigde men met twee stenen figuren in hoefijzervorm die omringd werden door twee concentrische stenen cirkels. De kleine binnenring en het kleine hoefijzer zijn geconstrueerd uit Blauwstenen, de grote buitenring en de trilithons werden aangelegd met Sarsenstenen.
“Triliwat?”
“Trilithons. Dat zijn de vijf poorten waaruit het Sarsenstenen hoefijzer bestaat, het zijn de grootste stenen van het hele bouwwerk. De allergrootste is degene die aan de dichte kant van het hoefijzer staat, daar waar tijdens de zomerzonnewende (rond 21-06) het licht op viel, deze is negen meter lang, (waarvan zeven meter boven de grond uit steekt) twee meter breed en een meter dik.”
Constructiewijze Stonehenge is uniek
De Sarsenstenen die de buitenste cirkel vormen waren ooit dertig in getal. Ze stonden ongeveer een meter uit elkaar, waren gepolijst, staken rond de vier meter boven de grond uit en liepen zowel aan de boven- als aan de onderzijde taps toe. Op die manier leken de pilaren nog groter dan ze in werkelijkheid waren.
“Ja hoor tuurlijk. Daar hadden ze toen al benul van?”
“Er is geen andere verklaring voor, Ech Nie. Maar dat het bijzonder is daar heb je gelijk in. Helemaal als je bedenkt dat die krengen echt keihard waren. Zo hard zelfs dat ze eigenlijk nauwelijks te bewerken waren. Het toont eens te meer aan hoe toegewijd de bouwers wel niet waren.”
De lateien die op de staanders rustten, liggen bovendien niet los. Ze zijn door middel van messing-en-groef verbindingen aan elkaar gekoppeld en door middel van het mannetje-vrouwtje principe met de pijlers verbonden. Een unicum in de prehistorie, want er is geen ander megalithisch monument waarbij deze methode eveneens is gehanteerd.
Hielsteen en lange Laan markeren zomerzonnewende
Was de bouwwijze al indrukwekkend, naar mate men Stonehenge aan een nadere inspectie onderwierp ontdekte men dat de ligging helemaal verbluffend was. Wanneer men op 21-06, tijdens de zomerzonnewende, in het midden van de steencirkel ging staan, en men had het geluk dat het geen bewolkte dag was, (het bleef tenslotte Engeland) dan zag men direct boven de Hielsteen de zon opkomen.”
“De Hielsteen?”
“De steen die bij de noordoostelijke ingang van Stonehenge is geplaatst. Aan de lange Laan.”
“Eh sorry, ik ben je even kwijt. Waar?”
“De lange Laan is de eerste vijfhonderd meter van een weg die naar de rivier de Avon leidt. Hij ligt in het verlengde van de noordoostelijke ingang en is zodoende in lijn met de hoofdas van het monument zelf. Aan weerskanten van de Avenue lagen een gracht en een aarden wal.”
“Oh daar…”
“En daar vindt men ook enkele plooien in het landoppervlak die precies dezelfde kant op wijzen. Een geologische toevalligheid die de sterrenkijkers van weleer wellicht als een teken van de goden opvatten. De aardse richtingaanwijzer die mikte op de rijzende zon van de langste dag stond voor hen vermoedelijk symbool voor het samenbrengen van hemel en aarde.”
Goddelijk contact tussen hemel en aarde
“Zo boven, zo beneden”, weet Ech Nie. Het streven van de mens om op aarde iets te creëren wat zich kan spiegelen aan de ongrijpbare ruimte van het hemelse firmament lijkt een terugkerend thema op onze werelderfgoedqueeste. We zagen het bij de piramides van Gizeh, de Chinese keizer Qin en zijn terracottaleger, de middeleeuwse kathedraalbouwers van West-Europa en, last but not least, de megalithische monumenten van Knowth en Newgrange.
“Wel grappig”, zeg ik, “want wat betreft die monumenten in Ierland; kan je die twee stenen voor het hoofdgraf in Knowth nog herinneren? Die rechtopstaande en die ronde? Waarvan de een zonnegod Lugh moest voorstellen en de ander maangodin Bui? Welnu, zie hier hun Engelse tegenhangers. Volgens sommige deskundigen symboliseert de fallusachtige hielsteen de zonnegod en vertegenwoordigt de steencirkel de maangodin. Wanneer tijdens de zomerzonnewende de lichtstralen op de hielsteen vallen, dringt zijn schaduw langzaam maar zeker de cirkel binnen. Op dat moment dus verenigen zich hemel en aarde en komt als het ware de onbevlekte ontvangenis tot stand.”
“Waarom papa?”, wil een poolshoogte nemende Ech Leuk weten.
“Omdat hemel en aarde gelijk staan aan man en vrouw schat. Wanneer zij een speciaal moment beleven dan is dat het begin van het wonder. Kijk maar naar jezelf. Jij vormt daarvan het ultieme bewijs.”
“Ooooh.”
Stonehenge richtte zich zowel op de zon als de maan
De prehistorische pikanterie brengen ook Ech Nie even van haar stuk maar kort daarna nemen de twijfels alweer de overhand; “Jij zei toch dat de steencirkel aan de zon gewijd was, en niet aan de maan?”
“Ach, in feite is het allemaal een queestie van interpretatie, schat. Zo bevonden zich binnen de cirkel ooit vier menhirs, (nu nog maar twee) die men tegenwoordig de Standstenen noemt. Met zijn vieren vormden zij een rechthoek. De twee korte zijden stonden evenwijdig aan de hoofdas van Stonehenge, parallel aan de meest noordelijke opkomst van de zon; maar de lange zijden wezen naar de meest zuidelijke verschijning van de maan in achttien punt zes jaar. Stonehenge richtte zich dus zowel op de zon als de maan.”
Geometrie Stonehenge heeft astrologische betekenis
“Die achttien punt zes jaar zat ook in het graf van Knowth verwerkt. Het refereerde aan de cyclus van de maan. Net als de zon verschijnt ook de maan niet altijd op hetzelfde punt aan de horizon. Sterker nog, gedurende achttien punt zes jaar schuift de opkomst van het hemellichaam steeds een stukje verder richting het noordoosten. Wanneer de achttien punt zes jaar voorbij zijn volgt de grote maanstilstand, de maan heeft dan haar meest extreme punt ten opzichte van de hemelevenaar bereikt, daarna heeft zij weer achttien punt zes jaar nodig om terug te keren naar haar meest zuidwestelijke positie.”
“Oh ja.”
“En nog een opzienbarend feitje: de perfecte rechthoek (met hoeken van 90 graden) die naar al dat astrologische vuurwerk verwees, kon alleen zo tot stand komen als die zich precies op 51.2 graden Noorderbreedte bevond.”
“Hè?”
“Op de exacte locatie van Stonehenge dus.”
Kerstfeest in de Oertijd
Recht tegenover de hoofdingang, aan dezelfde as maar dan in zuidwestelijke richting, heeft Stonehenge nog een tweede ingang. Die entree richt zijn pijlen op de midwinterzonnewende, daar waar rond 21-12, de dag van de langste nacht, de zon ondergaat. Het moet de Stonehengevereerders destijds hebben gefascineerd, want in een nabijgelegen prehistorische nederzetting, Durrington Walls genaamd, werden stapels aan afgekloven dierenbotten gevonden. Dieren die volgens de geleerden veelal in de winter waren gedood. Men denkt dan ook dat Steentijdmensen rond de midwinterzonnewende samenkwamen en net als nu het lengen der dagen met overvloedig eten vierde.
“Dat doet toch helemaal niemand meer tegenwoordig?”
“Oh nee, en wat doen we met kerst dan?”
“Ja dan wel.”
“Blijkbaar was de geboorte van het licht, wanneer de zon de duisternis verjaagt, dus altijd al reden voor een uitbundig vreetfestijn.”
Graven in Aubrey-gaten
Desondanks laat bovenstaande openbaring onverlet dat er maar bar weinig bekend is over het gebruik van Stonehenge. De uitlijning op sterrenkundige fenomenen zal met opzet zijn gemaakt, dat lijkt zonneklaar, maar of dat ook de reden van de bouw is geweest valt niet met zekerheid te zeggen. Eigenlijk roept de situering alleen maar meer vragen op. Waarom was die oriëntatie zo belangrijk voor ze? Wilden ze aan de hand van hun observatorium soms voorspellingen omtrent de seizoenen doen? Diende het bouwwerk als kalender? En als dat dan al zo was waarom volstond men dan niet met een eenvoudiger bouwwerk? Waarom stak men zo ongelooflijk veel energie en zorg in dit monument? Was het leven toen niet al zwaar genoeg?
“Zeg jij het maar…”
“Nou ja, de legende verhaalt over Stonehenge als zijnde een grafmonument voor de elite, en daar zou best weleens een kern van waarheid in kunnen zitten. In de zogenaamde Aubrey-gaten heeft men de stoffelijke resten van tenminste vijftig verschillende personen gevonden. Dat waren overigens niet allemaal prinsen, er zaten ook vrouwen en kinderen bij.”
Steentijdmens eerde voorouders met Stonehenge
“De Aubrey-gaten”, verduidelijk ik Ech Nie, “zijn zesenvijftig kuilen die in een cirkel nabij de aarden wal van Stonehenge werden gegraven. Ze zijn vernoemd naar de archeologie-pionier John Aubrey die ze in de tweede helft van de 17e eeuw blootlegde. Later, tijdens het analyseren van de putten, viel het wetenschappers op dat veruit de meeste overblijfselen in het zuidoostelijke gedeelte van Stonehenge lagen, in de richting dus van de meest zuidelijke verschijning van de maan in achttien punt zes jaar.”
“Waarom krijg ik het gevoel dat je daar weer een of andere fabelachtige conclusie aan wil verbinden, Ech Wel””
“Ik deel alleen maar kennis wat na secuur recherchewerk verkregen is, Ech Nie. Meer niet. Hoe dan ook; het bleek dus dat enkele gestorvenen daar vijfduizend jaar geleden al ter aarde waren besteld (toen met de bouw van Stonehenge werd begonnen) en dat ze uit het westen van Wales stamden, oftewel, daar waar ook de Blauwstenen vandaan kwamen.”
“Oh we zijn weer terug bij jouw sprookje begrijp ik?”
“Nou die herkomst is toch op zijn minst wonderbaarlijk te noemen? Kennelijk waren de eerste mensen die in Stonehenge te ruste werden gelegd dezelfde lui die de Blauwstenen vanuit hun vaderland naar hier verplaatsten. En zoals zij de megalieten op hun laatste reis begeleidden, zo stonden de stenen hen bij toen het hiernamaals voor ze was aangebroken…”
Helende stenen trokken mensen van heinde en verre
Hoewel Ech Nie nog steeds niet helemaal overtuigd is van de mythen die Stonehenge omringen, lukt het haar evenmin haar nieuwsgierigheid te onderdrukken. “Hou toch op met die lulkoek, Ech Wel. die stenen kunnen helemaal niks!”
“Nou daar dachten ze tot ver in de 20e eeuw heel anders over hoor. Toen hakte de plaatselijke bevolking nog regelmatig stukjes van de stenen af omdat ze geloofden dat die een geneeskrachtige werking hadden. Uit de middeleeuwen is bovendien het verhaal van koning Arthur bekend die zijn gewonde strijders als bij toverslag zag genezen nadat hij ze bij de stenen op adem liet komen.”
“Ach al die verhalen, dat zegt toch allemaal niks.”
“Het zijn niet alleen maar verhalen, Ech Nie. In de omgeving opgegraven skeletten toonden niet alleen aan dat lang niet alle mensen uit de streek afkomstig waren (behalve Wales waren er ook individuen uit Ierland, Schotland en zelfs Centraal-Europa) ze hadden ook meer misvormingen dan je zou verwachten. Het gaf menigeen het idee dat Stonehenge wellicht als bedevaartsoord of genezingscentrum opereerde en daarom mensen met beperkingen aantrok.”
Stonehenge vervulde rol in doodscultus
“Alsof die holbewoners zich een dergelijke trip konden veroorloven”, schampert sceptische Ech Nie.
“Nou ja, het is ook maar een theorie hè, eentje waarvan jij bovendien niet de enige bent die er aan twijfelt. Waarschijnlijker is het dan ook dat Stonehenge een belangrijke rol speelde in rituelen rondom leven en dood.”
Onlangs werd men gewaar van een reusachtige structuur die in de Steentijd nabij Durrington Walls stond; er bleek een cirkel van ruim vier meter hoge houten palen gestaan te hebben die eveneens op de midzomerzonnewende was gericht. Tussen deze Woodhenge en het bekende Stonehenge lag een complex stelsel van grachten, wallen en schachten die archeologen bestempeld hebben als de scheidslijn tussen de wereld van de levenden (het dorp) en de wereld van de doden. Daartussen liep een heilig pad compleet met vuursteenweg, heilige rivier en nog een andere steencirkel (die later weer is weggehaald).
Poort naar het dodenrijk
“Waarom papa?”, wil Ech Leuk weten. De gevonden stok die ze een tijdje als de toverstaf van Merlijn rondzwaaide gooit ze weg en in plaats daarvan heft ze haar handen ter hemel.
Ik pak haar in mijn armen en haal mijn schouders op. “Tsja dat is nog steeds een geheimpje van de grote mensen, meissie. Men neemt aan dat het pad werd gebruikt voor processies, om dierbare overledenen op waardige wijze uitgeleide te doen. Eenmaal aangekomen in Stonehenge, op het moment dat de kosmos knetterde van het spektakel en het massieve hoefijzer het licht van zon-of maneschijn omarmde, functioneerde de grootste trilithon als de poort naar het dodenrijk. Vanaf daar maakte de geest zich los van het lichaam en werd die onder begeleiding van de stralen van de zon (of de maan) naar zijn plekje in het hiernamaals gebracht. De stenen stonden daarbij, als onveranderlijk materiaal, voor het eeuwige en hielden de herinnering aan de dode in leven.”
“Ooooh.”
“Ja, en ze leefden nog lang en gelukkig”, besluit Ech Nie. “Zullen we het hier dan maar bij laten? We hebben nog een boot te halen…”
“Aye aye sir!”
Ech Wel!
Heb jij ook weleens Stonehenge bezocht? Of het nabijgelegen Avebury? Raakte je in de ban van de ring of ben je op zoek naar het goddelijke geweest? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Het werd al even aangestipt, maar Wood- en Stonehenge maken deel uit van een groots (ritueel?) landschap. Wij hadden er helaas geen tijd voor maar in de directe nabijheid van deze neolithische constructies vallen nog honderden grafheuvels, een kilometerslange aarden wal, (cursus genaamd) en de resten van vele andere prehistorische grondwerken te bezichtigen. Ze behoren allemaal tot het werelderfgoed van Unesco. Dat geldt eveneens voor het nabijgelegen dorpje Avebury, waar ooit een steencirkel stond die maar liefst zeshonderd megalieten telde en driehonderdvijfendertig meter in doorsnee mat.
De in dit artikel aangehaalde mythe is niet de enige die over Stonehenge opgeld deed. Nadat de steencirkel in onbruik raakte, vergat men zijn functie en ontstonden er tal van legendes. Toen de Keltische druïden in het gebied arriveerden, bespeurden zij goddelijke krachten in de steencirkel; de christelijke zedenpriesters daarentegen, zagen Stonehenge als een heidens monument waarin de duivel huisde, (het verhaal ging dat een geestelijke eens satan wilde verdrijven maar dat moest berouwen met een door het beest geworpen steen op zijn hiel (waarna de term Hielsteen ontstond)) andere middeleeuwers waren ervan overtuigd dat de Kelten vroeger mensen op de Slachtsteen offerden en in moderne tijden predikten hoogsensitieve lieden over Stonehenge als zijnde een krachtplaats waar leylijnen elkaar kruisten. Erich von Däniken tenslotte meende dat de knap gerangschikte megalieten van een dergelijk technisch vernuft waren dat de prehistorische mens dit meesterwerk helemaal niet gebouwd kon hebben. Hij ontwikkelde een theorie waarin hij uitlegde dat buitenaardse wezens voor de constructie verantwoordelijk waren.
De bouwers van Stonehenge kenden geen schrift dus de eigenlijke bedoelingen van het monument zullen we nooit met zekerheid kunnen achterhalen. Gedegen onderzoek maakte desondanks het enige duidelijk. Met name de laatste twintig jaar bracht professor Mike Pearson met zijn Stonehenge Riverside Project enkele opmerkelijke zaken aan het licht. De resultaten van zijn onderzoek verschenen in het boek; Stonehenge, Exploring the Greatest Stone Age Mystery. Een ander document met veel informatie (in het Nederlands) is het e-book Stonehenge, Steentijd en Sterrenkunde
Adres: Holders Road, Amesbury, Salisbury SP4 7PW, Engeland
Jaar van inschrijving: 1986
Officiële website Stonehenge: english-heritage.org
Officiële website Avebury: nationaltrust.org
Lees ook:
– Mijn gangen door de neolithische onderwereld van Spiennes
– Terug naar de Steentijd in de grot van Altamira
Ik vind Stonehenge te gek.
Is ook tof, zeker het verhaal erachter. Maar persoonlijk vonden wij het Ierse Newgrange spectaculairder.