We zijn nog maar net onderweg van het bezoekerscentrum naar het werelderfgoed Knowth of de gids in de shuttlebus dist ons al de eerste mythe van de dag op. “Het schijnt dat vijf eeuwen voor Christus de Spaanse Kelten Ierland ontdekten. Staande op hun Herculestoren in La Coruña ontwaarden ze op een heldere winteravond de smaragden kusten van een vreemd eiland en besloten ze richting die verre groene rots aan de horizon te varen. Voor de Tuatha Dé Danann betekende die roekeloze onderneming meteen het einde van hun heerschappij.
Het legendarische volk Tuatha Dé Danann
“Waar heeft die vent het over?”, vraagt Ech Nie mij, maar waarschijnlijk had de reisleider die reactie al verwacht want prompt verduidelijkt hij: “Tuatha Dé Danann betekent letterlijk het volk van de godin Dana. Zij bewoonden Ierland voor de Kelten het koloniseerden en gingen met behulp van hun toverkunst ondergronds nadat ze de strijd tegen de Spaanse overweldigers hadden verloren. Sindsdien worden de beeldschone, bovennatuurlijke wezens alleen nog op speciale plaatsen waargenomen, zoals bijvoorbeeld rondom de holle heuvels van Dowth, Knowth en Newgrange…”
Ganggraf Knowth
Net aangekomen bij de met gras overgroeide monumenten heeft onze praatjesmaker alweer een nieuw verhaal in petto; “Knowth is een complex bestaande uit één immense grafheuvel en achttien kleinere satellietgraven. Aan zowel de oost- als westzijde van het hoofdgraf bevindt zich een stenen ingang die middels een passage naar het hart van de tombe leidt. Aan de oostelijke kant komt de gang uit in een kruisvormige kamer waarin op de achterwand een gravure staat waarvan men vermoedt dat die het oppervlak van de maan verbeeldt. Op gezette tijden zou het hemellichaam de tekening belichten.”
“Ooh”, en “Aah!, klinkt het verbluft om ons heen.
Knowth is gewijd aan de maan
“Zoals jullie kunnen zien wordt elke heuvel omringd door zijn eigen kantstenen. Middelgrote keien voor de satellietgraven en ware megalieten rondom het hoofdgraf. Een groot deel van deze stenen is bovendien gedecoreerd met spiralen, ruitvormen, zigzaglijnen en andersoortige geometrische symbolen. Lange tijd heeft men zich afgevraagd of er een diepere betekenis achter deze inscripties school (waren ze louter ter decoratie of dienden ze een hoger doel?) maar sinds kort denkt men het mysterie te hebben opgelost…” Mr Speaker laat even een korte stilte vallen voordat hij ons het geheim verklapt; “Tegenwoordig gaat men ervan uit dat de patronen als zonsverduisteringen, sterrenkaarten en wassende manen moeten worden geïnterpreteerd.”
“Ongelooflijk! Hoe bestaat het? Wie had dat verwacht?”
Kosmisch huwelijk tussen maan en zon
Nadat iedereen zijn verwondering heeft geuit vervolgt onze legendarische verhaler; “Pas onlangs zijn we tot het inzicht gekomen hoe geniaal onze voorouders eigenlijk waren. Een van de laatste theorieën luidt dat Knowth was gewijd aan de grote maanstilstand, het moment dus waarop de maan zijn hoogste punt ten opzichte van de hemelevenaar bereikt. Dit verschijnsel doet zich eens in de achttien jaar voor en is waarschijnlijk ook de verklaring voor de aanwezigheid van de achttien satellietgraven naast de centrale tumulus. Gedurende voornoemde cyclus zouden de rijzende zon en de afnemende maan op bepaalde momenten de westelijke en oostelijke kamer van het hoofdgraf tegelijkertijd hebben verlicht…”
“Wauw!!, super!, geweldig!” De hele groep is verrukt om de kunde van de prehistorische mens en laat bepaald niet na zijn waardering daarover met de rest te delen.
De residentie van maangodin Bui
“Dit zogenaamde kosmische huwelijk tussen zon en maan wisten de Kelten ook in hun roemruchte geschiedenis te verwerken. Knowth zou een verbastering zijn van het oud-Ierse; Cnoc Bui, oftewel de heuvel van Bui. Bui was volgens de legendes de maangodin die getrouwd was met de zonnegod Lugh. Zij gold als de personificatie van Ierland, de oeroude Al-moeder die aan de wieg stond van de megalithische monumenten (die zij schiep door stenen uit haar schort te laten vallen) en die hoedde over ‘s lands flora en fauna. Men geloofde dat haar immense lichaam onder de grote aardhoop begraven lag en dat de twee stenen bij de westelijke ingang van het graf het goddelijke echtpaar vertegenwoordigden; de ronde kei zou daarbij naar Bui verwijzen, de rechtopstaande pilaar naar haar mannelijke tegenhanger.”
Oogstfeest Lughnasadh
Terug in de bus zijn we behoorlijk onder de indruk van het gebodene (“Jeetje, wat waren ze knap hè, die gasten van toen? Ongekend gewoon!”) maar krijgen we de kans niet om daar even rustig over na te praten. Onze sympathieke redenaar is namelijk het liefst zelf aan het woord en legt ons tijdens de paar minuten durende rit omslachtig uit wat vermoedelijk de link tussen Knowth en Newgrange is. “Behalve met stenen associeerde men zonnegod Lugh en maangodin Bui ook met de wisseling der seizoenen.”
“Hè? Wat? Maar? Wie? Hoe?”
“Lugh werd vereerd tijdens het oogstfeest Lughnasadh. Een festival waarbij men niet alleen hulde bracht aan de overvloed van de natuur maar waarbij men eveneens treurde over het naderende einde van Lugh. Lughnasadh kondigde de herfst aan. Vallende bladeren, steeds donker wordende dagen en de maaiende zeis waarmee het graan werd geveld stonden symbool voor het heengaan van de god van het licht.”
Nieuwjaarsfeest Samhain
“Nadat Lugh in het dodenrijk was aangekomen mocht Bui eind oktober het Keltische nieuwjaar inluiden. Samhain was de naam van het begeleidende feest en de schemerige periode gold als een tijd van niet-zijn, een moment waarop de scheidslijn tussen leven en dood vervaagde. Tijdens Samhain kwamen de geesten tevoorschijn, kropen de Tuatha Dé Danann uit hun schuilplaatsen en nam de heilige heks Cailleach plaats op haar ijzige troon.”
Onze enthousiaste orator pauzeert even als de bus stopt.
“We zijn gearriveerd mensen. Stap allemaal rustig uit en loop richting de ingang van het meesterlijke Newgrange. We zullen nog even moeten wachten voordat we het monument kunnen betreden, maar niet getreurd, tot die tijd zal ik u de rest van het verhaal uit de doeken doen.”
Cailleach, godin van de winter
Eenmaal gezeten in het gras voor de grijs-witte entree pakt onze ratelende rederijker de draad weer op. “Wellicht dat jullie je onderwijl hebben afgevraagd wie nou toch weer die Cailleach was? Welnu, Cailleach was gewoon een andere titel voor Bui, de maangodin. De naam liet zich letterlijk vertalen als de gesluierde. Volgens de overleveringen was zij de dame die de sluier tussen de geestelijke en de aardse wereld oplichtte.”
“Behalve dat de maangodin twee namen had, had zij ook twee gezichten. In de winter (als zij haar echtgenoot moest missen) was zij de onverbiddelijke toverkol die de mensheid met kou en ontbering teisterde; in de zomer (wanneer haar man terugkeerde uit de onderwereld) smolt haar valse gezicht als sneeuw voor de zon en veranderde zij in een schone jonge deerne die minnaars tot koning promoveerde.”
“Een aardige sage”, complimenteert iemand uit de groep onze amicale woordvoerder, “maar wat is nu het verband tussen deze vertellingen en de megalithische monumenten?”
“Ah, daar kom ik nu op, mijn waarde. Het verbindende woord is transformatie.”
In den beginne was er duisternis
“De Keltische kwartaalfeesten werden gelinkt aan de eeuwige cyclus van de natuur; geboorte, dood en wedergeboorte. De seizoenen waren belangrijk voor het agrarische volk omdat hun welzijn daarvan afhankelijk was. (een slechte oogst had niet zelden grote gevolgen) Maar anders dan u misschien zou denken zagen zij de winter niet als een periode van rampspoed. Integendeel zelfs. De oud-Ieren omarmden de donkere kant van het leven.”
“In de ogen van de Kelten had de duisternis het vermogen verandering te bewerkstelligen. Een gedachte die zijn grondslag vond in het feit dat de zwarte aarde het zaad deed ontkiemen, de donkere moederschoot het kind baarde, de winter de lente bracht, de nacht de dag en de dood (plaatsmaakte voor) nieuw leven. Om diezelfde reden werd de duisternis door hen als de start van een nieuw begin gezien. Vandaar dat ze hun dag lieten aanvangen na zonsondergang, dat hun kalenders gebaseerd waren op de cyclus van de maan, dat hun koningen met Samhain werden ingehuldigd en dat hun nieuwjaar aan het begin van de winter begon.”
Het Rijk der Doden
“In het Boek der Invasies gingen de Kelten er bovendien prat op dat zij uit het Land der Doden (Spanje) stamden. Eén slag met de roeiriemen had hen volgens de kronieken op een winternacht van het Gallische vasteland naar hun laatste woonplaats, het Land der Levenden, gebracht. Dat kon alleen maar omdat de nacht, evenals de winter, het leven de gedaante van de dood gaf. Het bracht als het ware de grote tussenruimten bijeen die het Rijk der Levenden overdag van dat der Doden scheidde.”
“Ehm, niet om het een of ander”, interrumpeert hetzelfde heerschap onze onvermoeibare ouwehoer, “maar ik zie nog steeds niet wat dit nu allemaal met de monolithische massa’s van Knowth en Newgrange te maken heeft?”
“Rustig mijn zoon, de connectie volgt. Maar laten wij eerst het wonder van Newgrange met eigen ogen aanschouwen.”
Drievoudige spiralen Newgrange
“Van de drie archeologische vindplaatsen Dowth, Knowth en Newgrange is laatstgenoemde veruit de bekendste. De deels gereconstrueerde, cirkelvormige grafheuvel verschilt met die van Knowth door de aanwezigheid van een steunmuur opgebouwd uit grijs graniet en wit glinsterend kwartsiet. De dichtstbijzijnde vindplaats van het kwartsiet ligt zo’n 70 mijlen verderop, in de Wicklow Mountains. Samen met de loodzware megalithische kantstenen die ook hier het ganggraf omringen (en die een tachtig meter hoge heuvel op moesten worden gezeuld) tonen ze wel aan hoezeer men destijds met de constructie begaan was.”
“Wat dat laatste betreft is de hoeveelheid kunst op de megalieten natuurlijk ook een teken aan de wand. En hoewel in Knowth de megalithische galerij groter is, gelden de drie in elkaar overlopende spiralen op de entreesteen van Newgrange (de grenssteen tussen het Rijk der Levenden en het Rijk der Doden) als het absolute hoogtepunt van de neolithische kunst. Wat ze betekenen is nog altijd de vraag maar het abstracte motief wordt vaak uitgelegd als zijnde een symbool voor de eeuwige cyclus van geboorte, dood en wedergeboorte.”
“Ah, eindelijk”, stelt meneer Ongeduld vast, “ziedaar de relatie tussen beider sites.”
“Nee nog niet mijn vriend, wacht maar tot je Newgrange van binnen hebt gezien. Dan wordt het u wel duidelijk.”
Winterzonnewende Newgrange
Het graf ligt onder een elf meter hoge, kunstmatige hoop van zand, stenen en aardlagen. De verschillende soorten bedekking waren een handigheidje van de bouwers en moesten voorkomen dat de boel op enig moment in de toekomst ging schuiven. Dat de heren hun vak verstonden blijkt wel als we achter Indiana Jones aan het ganggraf betreden. Na ons door de negentien meter lange tunnel gewurmd te hebben komen we in een kruisvormige, tempelachtige kamer met een zes meter hoog koepeldak terecht. De op een stenen iglo gelijkende ruimte is zo kunstig gefabriceerd dat het er in de 5200 jaar van zijn bestaan nog nooit heeft gelekt.
“Wauw! Fantastisch! Wat een eer om hier te mogen zijn!”
Het bouwkundige vernuft van de toenmalige holbewoners dringt echter pas echt tot ons door als we het klapstuk van de excursie krijgen voorgeschoteld. Nadat eerst het licht in de grafkamer zorgvuldig is gedoofd simuleert onze praatprofessor vervolgens wat er ten tijden van de winterzonnewende in de spelonk plaatsvindt. Met gedempte stem vertelt hij wat we voor onze ogen zien gebeuren. “Iets voor negenen in de morgen, wanneer de zon het luchtruim kiest, transformeert een smalle lichtbundel de aarde in een gouden pad. Het schijnsel valt binnen via het dakraam boven de ingang en kruipt langzaam verder totdat het de drievoudige spiralen op de achterwand van de grafkamer verlicht.”
“Ooh”, en “Aah!, klinkt het verrukt om ons heen.
Het mirakel is geschied. De lichtgod heeft met de overledene contact gemaakt.
Newgrange is gewijd aan de zon
Een kwartiertje later, als we ons weer in de frisse buitenlucht bevinden, steekt onze hoogleraar mythologie andermaal van wal: “Voor diegenen die het nog niet begrepen hadden, Newgrange is gewijd aan de zon. Net als Knowth functioneerde het als een soort poort naar de Andere Wereld, het Rijk van de Doden. Het werkte als volgt; zodra het schijnsel van de zon (of in het geval van Knowth de maan) het graf binnendrong en de stoffelijke resten van de overledene bereikte, dan waren hemel en aarde verbonden en was het aan de god van het licht om de dolende geest naar het hiernamaals te begeleiden.”
“Natuurlijk wisten de Kelten ook deze speciale gebeurtenis in hun mythologie te vangen. In hun beleving gold Newgrange als het paleis van Angus, de god van de liefde. Hij was het resultaat van een affaire tussen oppergod Dagda (koning van de Tuatha Dé Danann) en riviergodin Boanna, en om te voorkomen dat Boanna’s man het overspel ontdekte, betoverde Dagda de zon. Negen maanden lang stond de ster bevroren boven Newgrange en leek het voor de buitenwereld net of er maar één enkele dag verstreken was. Aan het eind van die lange zomer zag zoon Angus, (zoon van de eeuwige jeugd) tijdens de winterzonnewende, het levenslicht.”
Angus, god van de liefde
Velen onder ons vinden dit al het een mooi relaas, maar voor onze magistrale meesterverteller blijkt het slechts onderdeel van een veel groter geheel. Gepassioneerd gaat hij verder; “Nou was het zo dat Angus eens, tijdens een middernachtelijke droom, een beeldschone dame ontmoette waarop hij smoorverliefd raakte. Hij was zo van haar bezeten dat hij er alles voor over had om haar ook daadwerkelijk de zijne te maken. Toen hij zijn droomvrouw uiteindelijk aantrof bij het meer van de Drakenbek, en hij ondervond dat ze geen normaal meisje was maar een griet die om het jaar, tijdens Samhain, in een zwaan veranderde, gebruikte hij zijn goddelijkheid om zichzelf eveneens in een zwaan te transformeren. Samen met haar vloog hij vervolgens richting einder en leefden ze nog lang en gelukkig in hun paleis te Newgrange.”
Symboliek van de zwaan
“Wat een romantische onzin”, vindt meneer Ongedurig, maar onze illustere geschiedenisleraar legt geduldig uit dat er meer achter deze fabel steekt. “Zwanen hadden voor de oude Ieren een sterke symbolische waarde. Zij werden gerelateerd aan licht, dood, transformatie, poëzie, schoonheid en melancholische passie. Als meest gracieuze watervogel (de belangrijkste van allemaal) werd voorts van hen gedacht dat zij de rol van zielengeleider vervulden. Men geloofde dat zij tussen boven- en onderwereld vlogen en dat ze de psyche van gestorvenen naar gene zijde brachten.”
Newgrange in de sterren
“Dat is allemaal leuk en aardig”, zegt onze groepschagrijn sceptisch, “maar de Kelten bouwden de megalithische monumenten helemaal niet…”
“Nee precies, daarom is het des te opvallender dat onze verre voorvaderen Newgrange als afspiegeling van het sterrenbeeld Zwaan bouwden.”
“Wat?!” Verbazing alom. “Hoe dan?”
“Het is een hypothese die nog niet zolang opgeld doet maar ik wilde hem u toch niet onthouden. Het sterrenbeeld Zwaan wordt ook wel het Noorderkruis genoemd. Zoals de naam al zegt heeft de constellatie de vorm van een kruis en heeft het dus precies dezelfde contouren als het befaamde ganggraf…”
Zo boven, zo beneden
“Pfff, dat is toch gewoon toeval?”
“Misschien. Maar er kan toch moeilijk ontkend worden dat de zogenaamde primitieven uit de Steentijd uitstekende astrologen waren? Dat heeft al het bovenstaande toch wel aangetoond? En het past natuurlijk ook wel perfect in het aloude streven van de mensheid om de grootsheid van de sterrenhemel op aarde te willen evenaren. Kijk maar naar wat de Egyptenaren deden met hun piramides in Gizeh, of wat de Chinese keizer Qin poogde te doen met zijn mausoleum en Terracottaleger. Of wat te denken van al die middeleeuwse kathedraalbouwers die Gods schepping probeerden te evenaren? Allemaal gebouwd onder het motto; zo boven, zo beneden. Als een soort deur naar de geestelijke wereld…”
“Wauw! Grandioos! Dus de Ieren dienden ons allen tot voorbeeld. En dat al ruim 5200 jaar geleden? Absoluut fenomenaal.” Het hooggeëerde publiek klapt zijn handen stuk en dankt zijn alwetende orakel voor het delen van zijn uitgebreide kennis.
“Opvallend detail; IJslandse zwanen verkozen reeds lang geleden Newgrange als hun plaats van overwintering…”
Maagdelijke geboorte Cuchulain
Na alle égards in ontvangst te hebben genomen komt onze voortreffelijke voordrachtkunstenaar nog met een laatste uitsmijter op de proppen. “Het kruis van Newgrange werd ook wel in verband gebracht met het vrouwelijke geslachtsorgaan. Hierbij zou het goddelijke licht van Lugh de schacht penetreren en verantwoordelijk zijn voor de bevruchting van de maagdelijke moederschoot. Volgens de legende van Cuchulain is dat ook precies wat er gebeurde toen de koning van Ulster (een Ierse provincie) samen met zijn dochter een nacht in het toverpaleis van Newgrange doorbracht. Bij het krieken van de dag baarde het meisje een baby die zou uitgroeien tot de allergrootste held van Ierland.”
“En wat voegt dit verhaal toe aan wat ons reeds verteld is?” wil meneer wispelturig weten.
“U noemde het eerder al; de eeuwige cyclus van geboorte, dood en wedergeboorte was onlosmakelijk met Newgrange verboden. Maar daarnaast zal de geboorte van Lughs zoon ook menig christen bekend in de oren klinken. De gelijkenis is in ieder geval treffend; de god van het licht die de maagd onbevlekt bezwangerd en wiens zoon tijdens de winterzonnewende ter wereld komt…
“Verdomd, het zal toch niet?”
Ech Wel!
Ook wel eens de megalithische monumenten van Dowth, Knowth of Newgrange bezocht? Je verwonderd over de Keltische mythologie of hun kennis over de sterren? laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Behalve Knowth en Newgrange behoort ook Dowth tot het werelderfgoed. Het is de enige van de drie megalithische monumenten die zonder gids toegankelijk is. Wij hadden geen tijd meer om de site in ons reisplan op te nemen, maar alleen het feit al dat de grafheuvel bekend staat als de toverheuvel van de duisternis zou voldoende reden moeten zijn hier nog eens terug te keren…
Kaarten voor de site koop je bij het bezoekerscentrum.
De Ieren zullen je er waarschijnlijk alleen op wijzen dat hun monument ouder is, maar eigenlijk kan je Newgrange en consorten niet los zien van dat andere legendarische bouwwerk uit de Steentijd; Stonehenge.
Jaar van inschrijving: 1993
Voor wie meer wil weten over de Keltische mythologie is wellicht de site Keltische mythen en legenden interessant. De taal die er gebezigd wordt is oud-Nederlandsch, maar dat mag de pret niet drukken. Moderner, maar minder uitgebreid is het boek: De Keltische mythen, goden en legenden van het oude Ierland en Wales. Voor bovenstaand verhaal werd uitvoering van deze bronnen gebruik gemaakt.
Ook interessant is de website carrowkeel.com, een site die zich heeft gespecialiseerd in de kunst, astronomie en archeologie van het oude Ierland. Uiteraard worden hier ook de megalithische monumenten van Dowth, Knowth en Newgrange uitvoering besproken.
Lees ook:
– Zo boven, zo beneden; Dom van Speyer verbindt hemel en aarde
– Mijn gangen door de neolithische onderwereld van Spiennes
