In tijden van waanzin, zoekt men bezinning. Zo ook wij. Het is nog maar een maand geleden dat een IS-terrorist op de boulevard van Nice tientallen mensen doodreed en Frankrijk in shock achterliet. Ondertussen is de noodtoestand afgekondigd, patrouilleren leger en politie opzichtig op straat en ontsteken wij, ter nagedachtenis aan die vreselijke quatorze juillet, in de Cathédrale de Saint-André van Bordeaux een kaarsje voor de slachtoffers. Wat bezielt een mens om met een 19 ton zware truck in te rijden op een feestvierende menigte? Hoe gek moet je dan zijn? Welk doel heb je dan voor ogen?
Hoogwaardigheidsbekleders van over de hele wereld reppen over een strijd tegen de radicale islam die gewonnen móet worden. We kunnen niet toegeven aan de angst, elkaar de rug toekeren, of onze levenswijze opgeven. Dat is precies wat deze terroristen willen, spreekt de Amerikaanse president. Om daarna vastberaden te vervolgen: We laten ons niet afschrikken. We blijven IS bestrijden. We gaan deze kwaadaardige terroristische organisatie verwoesten. De oud-voorzitter van het Amerikaanse Huis der Afgevaardigden doet er nog een schepje bovenop: alle moslims moeten getest worden om te zien of ze in de sharia geloven. Diegenen die dat doen moeten worden gedeporteerd of gevangen gezet.
Hoe blijf ik staande te midden van sektarische razernij?
Niet voor het eerst wapent de christenheid zich tegen een religieuze opponent, denk ik, al zittend op de kerkbank en starend in het vuur. Onwillekeurig dwalen mijn gedachten af naar Michel Montaigne, de uit Bordeaux afkomstige filosoof die in zijn tijd, de Renaissance, ook al met een pandemonium van religieuze woede en haat geconfronteerd werd. Hij was getuige van de bloedige burgeroorlogen tussen katholieken en protestanten en vroeg zich destijds eveneens verbitterd af waarvoor deze barbarij allemaal goed was. Waarom moesten zoveel onschuldigen worden afgeslacht? Wat had dat voor zin? En bovenal; wat doe je als de nobelste waarden van het leven, alles wat ons bestaan mooi en zinvol maakt, wordt aangevallen door een handjevol fanatici?
Het is een vraag die toen al net zo prangend was als nu. Hoe te leven in onzekere tijden? Hoe blijf ik staande te midden van sektarische razernij? Wat te doen tegen een ideologie die uit is op werelddominantie? De dader in Nice had blijkbaar geen idee. Hij was uit Tunesië afkomstig, een islamitisch land, maar woonde al jaren in het seculiere Frankrijk. Leven als een moslim deed hij ook al niet; hij dronk, stal, at varkensvlees en sloeg zijn vrouw. Toch raakte hij zo verstrikt in het web van de radicale islam dat hij bereid was er voor te sterven. Hoe dan?
Als man van zijn tijd zocht Montaigne het antwoord bij de klassieke wijsgeren. Hij geloofde dat zij de wijsheid in pacht hadden, dat zij hem de benodigde kennis konden verschaffen die in de middeleeuwen verloren was gegaan. Onwetendheid is de bron van alle kwaad, zei Socrates al, en gelijk de oude Romeinen trok hij zich terug op zijn “oude dag” en dook in de boeken.
De geschiedenis herhaalt zich
Ech Nie ziet me bedenkelijk kijken en vraagt of alles wel goed gaat? “Ach ja, ik heb het idee dat de geschiedenis zich weer herhaalt. Dat de mensheid het nooit leert.”
“Hoe bedoel je?”
“Nou ja, kijk naar het recente verleden. Eind jaren tachtig viel de muur, de Koude Oorlog was voorbij en iedereen verheugde zich op een betere wereld zonder nucleaire dreiging. Eindelijk had Oost-Europa het licht gezien. Het omarmde de westerse idealen van vrijheid, democratie en markteconomie en zag zijn welvaart pieken als nooit tevoren. Met de doorbraak van het internet ontstond helemaal een jubelstemming. Een onuitputtelijke bron aan informatie kwam voor iedereen beschikbaar en gedachten over allerhande onderwerpen konden ongehinderd worden uitgewisseld.”
“Eh ja?”
“Dat was in de Renaissance precies zo. De duistere middeleeuwen werden voorgoed vaarwel gezegd, nieuwe werelden werden aan de andere kant van oceanen ontdekt, toenemende handel en exploitatie van nieuwe kolonies deden economieën groeien en met de uitvinding van de drukpers werd de verspreiding van nieuwe ideeën een stuk eenvoudiger.”
“Wat wil je daar nou mee zeggen?”
“Toen ging het fout.”
Katholieke kerk komt in geweer tegen protestantisme
Ech Nie ziet de bui al hangen en stelt voor op een terras verder te praten. “Goed idee schat, Bordeaux is tenslotte vermaard om zijn wijnen.” Na te zijn voorzien van een Apogee Bordeaux Superieur met houtachtige toets pak ik de draad weer op. “De drukpers speelde een belangrijke rol in de verspreiding van de nieuwe leer van Maarten Luther, het protestantisme. Pamfletten en vlugschriften vonden hun weg onder de bevolking en vertelde hen onder andere dat het vereren van heiligen een vorm van afgoderij was, en dat Jezus’ genade niets van doen had met het kopen van aflaten.”
“Ja, dat weet ik, dat verhaal heb je me al eens verteld.” (Ech Nie doelt op ons bezoek aan drukkerij Plantin-Moretus)
“Ja precies, en dan weet je waarschijnlijk ook nog wel dat de katholieke kerk niet zo gediend was van deze nieuwe inzichten.”
“Nee natuurlijk niet, zij zagen hun verdienmodel naar de Filistijnen gaan.”
“Exact. Dus bestempelde de Curie het protestantisme als ketterij en riep het de koning op om in naam van het ware geloof het kwaad te verdelgen.”
Montaigne schrijft een zelfportret
Eendrachtig de verordening van de Kerk vonden er begin 16e eeuw al regelmatig publieke terechtstellingen plaats maar het duurde nog tot 1562 voordat het zoveelste bloedbad de Hugenoten (de Franse benaming voor protestanten) naar de wapenen deed grijpen. De godsdiensttwist die zo ontstond zou nog zeven (!) keer oplaaien alvorens er in 1598 godsdienstvrijheid werd afgekondigd. Montaigne had er echter met het uitbreken van de vierde burgeroorlog wel genoeg van. Moe van de moordpartijen die ook Bordeaux niet onberoerd lieten, wijdde hij zijn verdere leven aan het beproeven van de mensheid.
“Het beproeven van de mensheid?”
“Ja, hij onderzocht dus hoe individuen in elkaar staken, hoe de geest werkte.”
“En hoe deed hij dat?”
“Nou in eerste instantie door het raadplegen van antieke filosofen, maar toen hij ondervond dat er weinig objectieve levensbeschouwingen voor handen waren vooral door zelfreflectie. Hij ging op zoek naar zichzelf.”
Filosoferen is leren sterven
Montaignes voornaamste punt van zorg was een autonoom denker te blijven, een uniek individu die tegen heersende opvattingen in durfde te gaan. Maar in de chaos van de Hugenotenoorlogen was niemand zijn leven zeker, elke partij had zijn eigen moordlustige bendes en het had er alle schijn van dat ze elkaar niet zozeer wilden bekeren maar voornamelijk in beestachtigheid wilden overtreffen. Om dus onafhankelijk te kunnen opereren moest je je niet hechten aan materiële zaken, concludeerde Montaignes, of vrezen voor de dood, want morgen kon alles afgenomen zijn.
“En dus ging hij leven als een kluizenaar?
“Nee hij leerde sterven.”
Je instellen op de dood is je instellen op vrijheid
Daar Ech Nie niet meteen duidelijk is wat ik daarmee bedoel, licht ik toe: “Montaigne wilde leren sterven omdat hij geloofde dat een mens dan pas volledig vrij was. Als je hebt geleerd hoe je sterven moet, heb je afgeleerd slaaf te zijn. Als je hebt ingezien dat het leven verliezen niet erg is, kan het leven je niets ergs meer brengen. Daarom wilde hij het einde, zonder zich er om te bekommeren, onder ogen zien. De dood was volgens hem een volkomen natuurlijk iets en daarvoor weigerde hij schrik of afgrijzen te hebben. Hij zou wel zien wanneer die kwam.”
“Ja de dood kan je op verschillende manieren benaderen, daar hebben we het in Kroatië weleens over gehad.” (en hier verwijst mevrouw naar de stećci begraafplaatsen op de Balkan)
“Inderdaad. En Montaigne was zich daar als geen ander bewust van. Voor sommigen is het de enige haven voor de stormen van dit leven, het hoogste goed der natuur en de onmiddellijke en universele remedie tegen alle kwalen. Zelf kende hij ook geen angst. Waarom vrees je je laatste dag? Die heeft geen groter aandeel aan je dood dan alle andere. De laatste pas zorgt niet voor vermoeidheid, maar brengt die aan het licht. Alle dagen gaan naar de dood, de laatste komt er aan.”
Drie Gratiën maken wereld stukje mooier
Daar de dood aan Ech Nie niet besteed is, rekenen we af en neem ik haar mee naar een volgende periode; de Verlichting. Voor ik daar echter verder over uitweid wijs ik Ech Nie op de drie Gratiën die op het Place de la Bourse staan. “Die zullen je vast en zeker ook wel interesseren.”
“Hoezo dan?”
“De drie Gratiën zijn de dochters van de Romeinse wijngod Bachus. Zij vertegenwoordigen de drie deugden die het drinken van wijn oplevert; schoonheid, vreugde en geluk.”
“Oh, is het weer tijd voor een sappie?”
“Ja strakkies, eerst nog even wat geschiedenis. Dit is namelijk de plek waar Bordeaux zijn rijkdom aan te danken heeft. Hier, vanuit de Porte de la Lune, de maanhaven (zo genoemd omdat de aanlegplaats in een bocht van de rivier Garonne ligt en van bovenaf gezien de vorm van een maansikkel heeft) vertrokken de schepen naar de op wijn verzotte Engelsen. Later, in de 18e eeuw, kwam daar ook nog de lucratieve handel in exotische waren bij (katoen, cacao, rietsuiker, slaven). Het is trouwens ook de plaats waar het protestantisme aan land kwam.”
Geen gewetensvrijheid voor Hugenoten in Frankrijk
Die arme protestanten bleven het maar moeilijk hebben in Frankrijk, zelfs nadat een van hen zich als koning van het land uitriep. Omdat het katholieke deel der natie de nieuwe monarch niet accepteerde ging hij bij zijn goede vriend Montaigne te rade. In die gevallen waarin geweld geen soelaas biedt, doen vergevingsgezindheid en generositeit dat meestal wel, wist hij de kroonpretendent te vertellen. Het duurde een paar jaar voordat de man zich dat ook zelf realiseerde, en na zich te hebben bekeerd tot het roomse geloof (anders kon hij de koninklijke zetel wel vergeten) schonk hij in 1598 de Hugenoten, per edict, de zo lang begeerde rechten die katholieken eveneens genoten.
Maar wat leek op een geschenk uit de hemel werd al gauw vanaf de katholieke kansel bekritiseerd. De priesters bleven de vernietiging der Hugenoten bepleiten. Een van hun toehoorders voegde de daad bij het Woord en elimineerde de koning die het had gewaagd de Hugenoten bepaalde vrijheden te verstrekken. Het was het begin van een hernieuwde vervolging. Eerst begon de nieuwe vorst Lodewijk XIV met het uitvaardigen van tal van wetten die Hugenoten het leven zuur maakten, daarna liet hij de meeste van hun kerken om de meest onbenullige redenen afbreken en tenslotte gaf hij opdracht om iedere Hugenoot, desnoods met grof geweld, tot vrome roomse te bekeren.
Montesquieu schrijft ancien regime af
“Is dit nou die Verlichting waar je het over had”, vraagt Ech Nie, terwijl we onze weg langs bebloemde kades vervolgen. “Eh nee, dit was nog een stukje barok. Pardon. De eeuw van de rede begon zes jaar na het heengaan van Lodewijk XIV, in 1715, toen Montesquieu, een andere verlichte denker uit Bordeaux, met de publicatie van zijn boek Perzische brieven voor het eerst van zich liet horen. Niet alleen werd de roman gelijk een klassieker in de wereldliteratuur het was ook een van de eerste aanklachten tegen het ancien régime.”
“Eh wat?”
“Het oude regime dus. In zijn verhaal liet hij de lezer kennismaken met twee door Frankrijk reizende Perzen die hun verwondering over de twee machtige tovenaars aldaar (Lodewijk XIV en de paus) in hun brieven naar het thuisfront niet onder stoelen of banken staken. Het werk was geestig geschreven, en de goede verstaander kon stiekem gniffelen over het Perzische commentaar dat de misstanden van het Frankrijk uit het van de begin 18e eeuw aan de kaak stelde.”
Perzische Brieven
De koning van Frankrijk is een groot tovenaar: hij heerst zelfs over de geest van zijn onderdanen; hij laat ze denken wat hij wil. Als er niet meer dan een miljoen kronen in zijn schatkist zit en hij heeft er twee miljoen nodig, dan hoeft hij ze alleen maar aan te praten dat één kroon twee kronen waard is. Als hij zijn steun moet geven aan een moeilijke oorlog zonder dat hij geld heeft, dan hoeft hij ze alleen maar op de mouw te spelden dat een stukje papier geld is, en meteen zijn ze overtuigd.
De bisschoppen zijn wetslieden die vrijwel niets anders dan vrijstelling van wetsregels verlenen. Want je zult wel weten dat de christelijke godsdienst een enorme hoeveelheid moeilijke voorschriften kent, en omdat de mensen het minder gemakkelijk vonden om hun plichten te vervullen dan om over bisschoppen te beschikken die vrijstelling verlenen, hebben ze ter wille van het algemeen nut voor dat laatste gekozen. En wanneer dus iemand niet van zins is zich aan de ramadan te houden, zich niet aan de huwelijksvoorschriften wil onderwerpen, zijn geloftes wil breken, wil huwen tegen de bepalingen van de wet in, of – zelfs dat gebeurt nu en dan – terugkomt van iets dat hij onder ede heeft beloofd, gaat hij naar de bisschop of de paus, en prompt krijgt hij dispensatie.
Tijdens Verlichting ontstaat kritische kijk op samenleving
De kritiek was tekenend voor de nieuwe wind die door Bordeaux ging waaien. Lodewijk XIV en de kerk van Rome hadden met hun vele oorlogen en hun niet aflatende spilzucht Frankrijk tot op de rand van de financiële afgrond gebracht. Daarnaast had de meedogenloze onderdrukking van andersdenkenden het rotsvaste vertrouwen bij het volk in de heersende klasse ondermijnd.
Was de repressie werkelijk door God opgelegd of had die slechts tot doel gehad de macht van staat en geestelijkheid te bestendigen? En waarom stonden deze edele lieden eigenlijk zo hoog op de maatschappelijke ladder? Wat hadden zij daarvoor gedaan anders dan te worden geboren in een bevoorrechte wieg? Was niet iedereen gelijk in het aangezicht van de Heer en zou het niet rechtvaardiger zijn als iedereen bij geboorte dezelfde kansen kreeg?
“Dat klinkt inderdaad heel wat redelijker dan al het voorgaande, Ech Wel.”
“Ja toch? En die Fransen pakten gelijk goed door.”
Neoclassicisme wordt kunst van Verlichting
De gerezen twijfel maakte dat zij zelf op onderzoek gingen. De wetenschap ontwikkelde zich stormachtig en scheen al gauw nieuw licht op oude aannames. Er werd onder andere aangetoond dat de Bijbel op bepaalde vlakken onjuist was geweest, dat er onweerlegbare natuurwetten waren en dat die niet altijd strookten met de heilige geschriften. Er ontstond een nieuwe beweging in het land die het verstand propageerde en die verwachtte dat binnenkort al het onverklaarbare met behulp van de rede kon worden uitgelegd. Misschien zelfs wel het raadsel van de dood.
“Nou dat was waarschijnlijk wat al te ambitieus.”
“Ja maar het gaf wel aan hoe het tij was gekeerd. De mensen verlosten zich van de dogma’s van de Kerk en begonnen zich af te zetten tegen de luxe van Versailles. De barok die daar zo welig tierde, zagen ze nu als ontspoorde architectuur. Ze wilden bouwwerken die bestonden uit zuivere, rationele vormen. Die eenvoud uitstraalden en opgebouwd waren volgens een rationele geometrische orde. En dus greep men voor de tweede keer in de geschiedenis terug naar de Klassieken.
Tourny moderniseert Bordeaux met klassieke monumenten
Het Place de la Bourse was een eerste exponent van deze visie. Het plein waar tegenwoordig de waterspiegel annex nevelfontein Miroir d’Eau op ligt bevrijdde Bordeaux tussen 1730 en 1755 uit zijn middeleeuwse vestingwerken. Het opende het zicht op de rivier. Daarna zou de stad architectonisch verder opgeluisterd worden door de nieuwe stedenbouwkundige Tourny. Hij plaatste aan het begin van de rue St. Catherine (die van oorsprong een oude Romeinse heerbaan was) een stadspoort in de vorm van een antieke triomfboog en liet aan de andere zijde van de avenue het Grand-Théatre verrijzen. Met zijn imponerende zuilengalerij en de daar bovenop swingende muzen is dit wellicht het fraaiste voorbeeld van het Bordeauxse neoclassicisme.
Tourny’s chef d’oeuvre zijn Triangle d’Or en Jardin Publique
Tegenover het theater ligt de Gouden Driehoek (Triangle d’Or), een chique wijk waar de straten naar Montaigne en Montesquieu zijn vernoemd, de huizen onderdak bieden aan juweliers en deftige boetieks, en het centrale ronde plein Place des Grands Hommes een ode brengt aan de grote meneren van de Verlichting. Bij de delicatessenwinkeltjes die de buurt eveneens rijk is slaan we wat proviand in. “En dan moeten we nu alleen nog even een relaxed plekje vinden waar we dit lekkers allemaal op kunnen peuzelen”, zegt een tevreden Ech Nie. “Loopt u maar even mee mevrouw, ik weet precies wat u zoekt.”
Moe van al het gekuier komen we weer een beetje op adem in de door Tourny aangelegde stadstuin. Geen straf, vinden we, want de Bordelezen hebben er een groot festivalterrein van gemaakt. “Ah, het goede leven”, verzucht Ech Nie, en opent een fles Talbot Saint Julien met florale tonen. “Ja, gelukkig is de angst voor een volgende aanslag nog niet zo groot dat de mensen zich dit soort dingen ontzeggen. Maar goed, lekker eten en drinken zit ook wel erg diep verankerd in de ziel van de gemiddelde Bordelais. Montaigne zei het al: de dood is weliswaar het einde, maar niet het doel van het leven. Dat is genieten. Het getuigt van absolute, en welhaast goddelijke volmaaktheid, om loyaal te kunnen genieten van het feit dat men leeft. Maar behalve genieten promootte hij ook het ontdekken. Vandaar dat hij veel reisde.”
Over de geest der wetten
“Wat zeg jij nou, Montaigne was toch juist zo’n studiebol? Ik dacht dat die zijn kasteel niet uitkwam?”
“De eerste paar jaren verbleef die in de schoot der wijze maagden inderdaad. Toen maakte die een trip door het verleden. Hij wilde de mens van toen leren kennen en dat deed hij door oude geschriften uit te pluizen. Hij kon ook niet anders, want een teletijdmachine had hij niet tot zijn beschikking. Maar het heden kon hij uiteraard wel observeren, dus dat deed hij door veel te reizen. Ik ken geen betere leerschool voor het leven dan voortdurend kennis te maken met een grote verscheidenheid aan andere levens, meningen en gebruiken, en met die steeds wisselende verschijningsvorm van de menselijke natuur.
Montesquieu volgde dat voorbeeld. Ook hij verdiepte zich in de klassieken want om de moderne tijd goed te begrijpen moest men de tijd van de Antieken goed begrijpen. Het leerde hem onder andere dat het Romeinse Rijk op zijn sterkst was toen het een gematigde staat was, toen koning, adel en volk elkaar in evenwicht hielden. Een les die hij later in zijn gerenommeerde geschrift; Over de geest van de Wetten zou uitwerken. Maar hij wist ook; Wijsheid haal je niet uit boeken, dat verkrijg je door het leven gade te slaan.
Deel de macht want hij corrumpeert
Blijf zoeken, luidde een andere aanbeveling van Montaigne, maar waarnaar hij zocht wist hij zelf niet (enkel waarvoor hij wegliep). Montesquieu had wel een idee. In het besef dat kerk en kroon de afgelopen eeuwen vooral hun eigen belangen hadden behartigd, en dat straffeloosheid en intolerantie er de wrange vruchten van waren, wilde hij een staatsvorm vinden waarmee wél een fatsoenlijke samenleving kon worden verkregen. Hij vroeg zich af welk soort regeringsstelsel het volk het beste zou kunnen dienen?
Uiteindelijk kwam hij tot de slotsom dat er geen universeel regeringsstelsel bestond dat de goedkeuring van alle mensen kon dragen. Omstandigheden, gewoonten, geschiedenis etcetera; ze deden er toe. Maatschappijen zijn nou eenmaal niet overal hetzelfde.
“Frankrijk verschilt van Tunesië…”
“Dat dus. Maar om despotisme te voorkomen was hij wel van mening dat de macht niet bij een man of orgaan kon liggen, dat werkte tirannie in de hand. De ervaring van alle tijden is dat iedereen die macht heeft geneigd is daar misbruik van te maken. Macht moest daarom worden gedeeld en gecontroleerd, anders kon vrijheid niet bestaan.”
Vrijheid, veiligheid en gerechtigheid
Montesquieu onderscheidde drie verschillende machten; wetgevende, uitvoerende, en gerechtelijke. Om te voorkomen dat burgers in angst voor alleenheersers moesten leven zouden deze machten elkaar ten alle tijden in evenwicht moeten houden. Zij dienden het volk vrijheid, veiligheid, en gerechtigheid te garanderen, ongeacht afkomst, sekse of geloofsovertuiging. En uiteraard was het een fatsoenlijke samenleving niet toegestaan minderheden uit te sluiten of te vernederen.
“Mooie gedachten”, complimenteert Ech Nie Montesquieu, “maar daar kwam natuurlijk niets van terecht. Kroon en kerk zijn nooit zo van het delen geweest.”
“Nee dat klopt, en toen Montesquieu stelde dat heiligschennis en godslastering een zaak waren tussen God en de gelovige, had hij het natuurlijk helemaal gedaan. Zijn inziens zou de Almachtige zelf wel een Oordeel vellen en vielen religieuze misdaden niet onder de jurisdictie van wereldlijke rechters.”
Religieuze misdrijven bestraft het Opperwezen
“Nou wat een verstandig man. Daar kunnen heel wat dominees nog wat van leren, van zulke wijze woorden.”
“En mollahs niet te vergeten. Die zijn wat dat betreft nog veel gevoeliger. Maar Montesquieu begreep dat het kwaad van de burgeroorlogen was voortgekomen uit de gedachte dat men moest wreken wat de godheid werd aangedaan en weerde zich daartegen.”
“Eigenlijk zouden ze godsdienst gewoon moeten verbieden”, vindt Ech Nie, “daar komt toch alleen maar ellende van. Dat zag je toen al, en dat bleek vorige maand weer.”
“Ja dat zeg jij nou, maar daar was Montesquieu het dus niet mee eens. Met een protestante vrouw aan zijn zijde had hij gezien hoe bedreigend de ene geloofsgemeenschap tegenover de andere kon staan, maar hij vond niettemin dat religie onontbeerlijk was. Het beteugelt de begeertes van de mens. Bovendien meende hij dat er alleen maar strengere wetten nodig waren als de mens niet door het geloof kort gehouden werd. Atheïsten vond hij daarnaast, net als Montaigne, onbetrouwbaar. “
Place des Quinconces
Wanneer de fles leeg is oppert Ech Nie een nieuwe aan te breken, maar ik herinner vrouwlief aan het feit dat Bordeaux niet alleen vermaard is om zijn wijnen, maar ook om zijn gastronomie. “Laten we het edele nat combineren met de culinaire scène schat, we zijn tenslotte op vakantie, dan moet je het ervan nemen toch?”
En met die woorden staan we op en begeven ons naar Saint Pierre. Bij de Esplenade des Quinconces houden we even halt. “Bordeaux was in de ogen van de gevestigde orde altijd al een lastige stad”, vertel ik. “De Engelsen hadden er drie eeuwen de scepter gezwaaid en hun haven had menigmaal als overslagplaats van verderfelijke ideeën (protestantisme, verlichting) dienst gedaan. Niet te vertrouwen dus, die Bordelezen, oordeelden de Franse koningen. En om een oogje in het zeil te kunnen houden lieten ze de bewoners betalen voor een dwangburcht die hen in het gareel moest houden.”
“En daar waren ze zeker wel blij mee?” merkt Ech Nie cynisch op.
Niet echt.
In Bordeaux kraait het oproer
Fort Trompette was van het begin af aan een bron van ergernis. Voor zijn constructie en een goed schootsveld moest een nog redelijk ongeschonden Romeinse tempel en diverse rijen huizen wijken, dus dat viel al niet goed. Maar het centrale gezag stond hier sowieso altijd ter discussie. De Bordelezen hadden het goed onder de Engelse kroon. Ze werden rijk van de wijnhandel met hun Britse vrienden en waren gewend geraakt aan de grote mate van autonomie waaronder de stad destijds mocht opereren. Toen ze dat in 1453 kwijt raakten ontstonden de eerste strubbelingen met de Franse soeverein. In de eeuwen die volgden bleven de bewoners recalcitrant en zou de onderhuidse onvrede steeds weer opnieuw opleven. Zo beschreef Montaigne eens levendig hoe hij als vijftienjarige jongen getuige was van een ernstige revolte tegen de gehate Gabelle.
“Gabelle? Wat is dat nou weer?”
“Dat was de zoutbelasting. In de ogen van de bevolking was hij veel te hoog, werd die onrechtvaardig geheven (adel en geestelijkheid waren van de taks uitgesloten) en was die enkel bedoeld om de vele oorlogen van de Franse heersers te kunnen bekostigen. Nog meer kwaad bloed zette het bloedige neerslaan van de opstand. Montaigne zou nog weken nadien de raven hebben gezien die zich aan het rottende vlees op de executieplaats tegoed deden.”
“Gadverredamme Ech Wel, probeer je me eetlust te bederven of zo?”
“Nee hoor, ik maak je slechts warm voor de Franse Revolutie.”
Franse Revolutie maakt einde aan monarchie
Wat de renaissancistische Montaigne en de verlichte Montesquieu met elkaar gemeen hadden was het streven naar een betere, humanere wereld. Zij verlangden naar een maatschappij die bevrijd was van onderdrukking, willekeur en machtsmisbruik en hoopten op een overheid die het zijn burgers toestond om, binnen de kaders van de wet, haar behoeftes na te jagen. Maar zoals je al zei, kerk en kroon zetelden zo heerlijk op het kostbare pluche dat ze weigerden daaraan mee te werken. Zij bleven kapitalen verkwisten en regeren vanuit een ivoren toren.”
“En toen kwam het tot een nieuwe geweldsuitbarsting?”
“Ja inderdaad. Op quatorze juillet 1789, de dag die onze IS-terrorist niet toevallig had uitgekozen om zijn gruwelijke plan uit te voeren, bestormde een woedende menigte in Parijs de Bastille, een staatsgevangenis waar veel politieke gevangenen opgesloten zaten, en gebeurde in Bordeaux iets soortgelijks.”
“Fort Trompette blies de aftocht?”
“Onder het uitroepen van de leuze vrijheid, gelijkheid, broederschap ging die eraan inderdaad. Daarvoor in de plaats kwam het grootste plein van Europa. Place de Quinconces.”
Monument voor de Girondijnen
Op het plein staan verschillende standbeelden, twee daarvan beelden handel en scheepvaart uit, twee anderen zijn een hommage aan Montaigne en Montesquieu en de enorme fontein met zuil gedenkt de Girondijnen.
“De Girondijnen? Natuurlijk…”
“Dat waren de mensen die namens Bordeaux bij de nieuwe machthebbers gingen pleiten voor meer vrijheid van de afzonderlijke provincies, een lang gekoesterde wens onder een deel van de bevolking. Hun betoog werd echter uitgelegd als een aanval op de ondeelbare republiek en dat betekende dat ze stante pede onder de guillotine werden gelegd. Een gebruik wat tijdens deze periode toch al behoorlijk in zwang was.”
“Ok, nu heb ik er genoeg van. Gaan we nog eten?”
“Zeker, waar heb je zin in?
“Mosselen!”
De tijden veranderen en wij met hen
Terwijl we in een gezellig restaurantje op de schaaldieren wachten, komt Ech Nie nog even terug op het begin van de dag. “Dus na het optimisme van de jaren negentig, toen het overal vrijheid, blijheid was, zie jij het nu opnieuw fout gaan, net zoals in de Renaissance?”
“Als je die Chateau Merlet met fruitige aanzet niet onmiddellijk opent wel ja.”
“Oh sorry.”
“Maar inderdaad. Ik denk dat wij ons nu, net als Montaigne en Montesquieu toen, op een kantelpunt in de geschiedenis bevinden, dat conservatieve krachten opnieuw de macht gaan grijpen. Dat zie je natuurlijk al in het Midden-Oosten gebeuren, met IS, maar bijvoorbeeld ook in Poetins Rusland, waar steeds oorlogszuchterige taal jegens het verderfelijke Westen wordt uitgeslagen. Zij doen niet anders dan het duivelse kapitalisme en het zogenaamde materialistische heidendom hekelen.”
“Ah joh, dat is gewoon de laatste stuiptrekking van een oude communist.”
“Ja, nou dat weet ik zo net nog niet. Volgens mij ligt onze vrijheid behoorlijk onder vuur. Niet alleen vanuit het buitenland, maar ook doordat extremistische groeperingen via internet en polariserend nepnieuws steeds meer aanhang binnen onze eigen grenzen weten te genereren. Een tikkende tijdbom als je het mij vraagt, en daar komt de vluchtelingencrisis nog eens overheen…”
Vrijheid van godsdienst? Que sais je
“Wat moeten we ook met die vrouwonvriendelijke haatbaarden en hun middeleeuwse gedachtegoed?” vraagt Ech Nie zich af. “Daar wordt toch niemand wijzer van? Kijk naar wat er gebeurt is. Tientallen onschuldigen zijn platgewalst. En denk maar niet dat Nice de laatste plaats is waarover we drie dagen van rouw zullen afkondigen…”
“Nee daar ben ik ook bang voor, en ik heb ook geen idee wat we er aan kunnen doen om dat te voorkomen. Que-sais-je? (Wat wéét ik nu eigenlijk?)”
“Jij misschien niet, maar ik wel. Zoals ik al zei; gewoon verbieden dat achterlijke geloof, of die Montesquieu het er nou mee eens is of niet.”
“Maar eigenlijk doe je dan precies waar die terroristen op uit zijn, de verworvenheden van de Verlichting terugdraaien. Vrijheid van godsdienst is een groot goed dat we volgens mij niet moeten opgeven. Bovendien hoeft godsdienst ook helemaal niet tot conflicten te leiden. Niet de veelheid aan religies bewerkstelligt oorlog, maar de geest van intolerantie van de religie die zich als de dominante beschouwt. Overigens vond Montesquieu dat het christendom uitermate geschikt was voor een gematigde staatsvorm, en dat de islam zich beter leende voor despotieën.”
“Dat bedoel ik. Zolang de islam geen enkele verdraagzaamheid kan opbrengen hoort die hier niet thuis! En al helemaal niet als ze hun zendingswerk verrichten met over alles en iedereen heen denderende vrachtwagens!”
“Lekker filosofisch, Ech Nie.”
“Ech Wel!”
En dan gaat het alsnog fout. Dat krijg je als je het verschil niet weet tussen moule en moelle. De eerste betekent mossel, de ander beenmerg….
Ook weleens Bordeaux bezocht? Filosofisch geweest of beenmerg gegeten? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Montesquieu wordt wel de wetgever der naties genoemd. Veel moderne westerse democratieën zijn gestoeld op zijn zogeheten trias politica, de drie machten die elkaar in evenwicht moeten houden en elkaar controleren.
Montaigne wordt wel de eerste toerist genoemd, maar wij zouden eerder spreken van de eerste werelderfgoedreiziger. Hij reisde om het reizen en hield van omwegen. Als man van de Renaissance moest hij natuurlijk ook naar Italië, om zijn kennis te verrijken. Dat deed hij via kuuroord Baden-Baden, Augsburg, München en de Brennerpas. Dan naar Vicenza, Padua, Venetië, Ferrara, Bologna, Florence en Siena om te eindigen in Rome, waar hij maandenlang verbleef. Pisa en een handvol andere Italiaanse steden zag die tijdens korte uitstapjes alvorens hij te horen kreeg dat hij tot burgemeester van Bordeaux was verkozen en terugkeerde.
Volgens Unesco weerspiegelt het stadsontwerp het succes van filosofen die steden wilden veranderen in smeltkroezen van humanisme, universaliteit en cultuur. Als werelderfgoedreizigers konden we het daar alleen maar mee eens zijn.
Jaar van inschrijving: 2007
Officiële website:
Bezocht op: -2016
Nummer: 123
Boekentip: over zowel Montaigne als Montesquieu zijn boekenkasten volgeschreven. Een simpele zoekterm op internet levert ook al tal van hits op. Daarom beperk ik me tot twee stuks:
– Montaigne
– Montesquieu, enigmatisch observateur
Lees ook:
– Moderne Verlichting gaf centrum Madrid klassiek uiterlijk
– Erosie van Jurassic Coast legde imperfectie van Gods schepping bloot
