Na de scheepsliften van La Louvière en het klassieke mijncomplex Grand Hornu dacht ik de kathedraal van Doornik ook nog wel even mee te kunnen pakken; het lag tenslotte maar drie kwartier verderop. Achteraf kan ik alleen maar zeggen; dat had ik beter niet kunnen doen…
Franken dopen Doornik tot hoofdstad van hun Rijk
Doornik is fier op zijn verleden. Het werd gesticht door de Romeinen op de linker Schelde-oever, groeide daarna uit tot een belangrijk centrum van de lakenindustrie en schopte het begin 5e eeuw, onder de langharige Chlodio, tot de hoofdstad van de Franken.
Men zegt dat tijdens de zomer, toen Chlodio met zijn echtgenote aan de kust verbleef, en zij midden op de dag ging baden, zij werd gegrepen door een zeemonster. Zij raakte zwanger van het monster of haar man en baarde een zoon Merovech. De Frankische koningen kwamen daarna bekend te staan als Merovingen.
Deze legendarische vertelling zou onder andere verklaren waarom de Frankische heersers behalve rood bloed ook het blauw (adellijk) van een zeewezen door de aderen hadden stromen. Zij stamden af van twee vaders.
Na de mythische Merovech volgde Childeric, de zogenaamde rex francorum, of in het Nederlands; de koning der Franken. Hij was volgens de overlevering een losbandig en opportunistisch krijgsheer die met behulp van steeds weer wisselende allianties zijn domeinen almaar verder zuidwaarts uitbreidde. Zijn faam berust echter niet zozeer op zijn veroveringen (hij raakte ook weer veel kwijt) maar vooral op het feit dat hij Chlodovech, of in het Frans; Clovis verwekte. Laatstgenoemde was de eerste der heidense Merovingen die zich in Reims tot het christendom bekeerde.
Met de doop van Clovis zag Frankrijk het levenslicht
Aan de doop van Clovis werd naar mate de eeuwen vorderden steeds meer gewicht toegekend. Volgens de 6e eeuwse bisschop-historicus Gregorius van Tours ging aan de plechtigheid een gewonnen veldslag tegen de Alemannen vooraf. Clovis zou nabij Tolbiac door zijn opponenten in het nauw gedreven zijn en zich daarop tot de God van zijn vrouw Clotilde hebben gewend; “Beste Heer, indien U zo goed wilt zijn mij de overwinning te schenken dan zal ik mijn leven voortaan in Uw dienst belijden.” Toen de Almachtige daarmee instemde hield ook Clovis woord; hij schreed op Eerste Kerstdag 499 naar het doopvont en liet zich door de heilige Remigius (die daardoor de boeken inging als de apostel der Franken) onderdompelen in het gezegende water.
Niet toevallig vertoonde bovenstaande geschiedenis veel gelijkenis met de bekering van Constantijn de Grote, de eerste Romeinse keizer die (eveneens na een door God geschonken overwinning) tot het katholicisme overging. Door Clovis in de voetsporen van zijn illustere voorganger te laten treden, maakte Gregorius hem tot de rechtmatige erfgenaam van het kort daarvoor teloor gegane West-Romeinse Rijk. Bovendien deed hij de triomf over de Alemannen voorkomen als een historische zege van het christendom op het heidendom. Nog weer later beweerde men dat “de nieuwe Constantijn” met een rechtschapen hart en in innige samenwerking met de katholieke kerk zijn volk door de ruïnes van de antieke wereld had geleid en daarmee de beschaving van de ondergang had gered. Hoe dan ook; na de doop zou Clovis over een gebied gaan heersen dat grofweg overeen kwam met het huidige “Frank-rijk“.
Belgische kathedraal is een ode aan Frankrijk
In 486 verhuisde Clovis zijn residentie naar Soissons en verhief hij zijn geboortestad tot een bisdom waarin zijn vertrouweling Eleutherius de scepter mocht zwaaien. Eleutherius kweet zich vlijtig van zijn taak. Hij liet een blinde weer zien, wekte een dode tot leven en bracht duizenden ongelovigen tot de nieuwe religie. De enige smet op zijn goede werk was wellicht dat hij zijn diensten in een oud Romeins bouwwerk van bescheiden omvang moest verrichten. Het zou namelijk nog tot de 12e eeuw duren alvorens de Doornikse kathedraal die we nu kennen het levenslicht zag.
Rond 1100 sprak de Doornikse geestelijkheid de ambitie uit een godshuis te construeren dat recht deed aan zijn Merovingische oorsprong. Clovis’ doop had inmiddels de status van Frankrijks geboorteakte aangenomen (toendertijd lag Doornik nog in Frankrijk) en de stad die hem ter wereld had gebracht brandde van verlangen om een moederkerk op te richten die van dit heuglijke feit getuigde.
Doornik in harde botsing met ego werelderfgoedreiziger
Bij aankomst in de stad zie ik de vijf klokkentorens van de Onze-Lieve-Vrouwe-kathedraal al majesteitelijk boven de huizenrijen uitsteken. Prachtig, denk ik, en zoek haastig een plekje om m’n auto te stallen. Kleingeld heb ik niet bij me (in 2014 nog noodzakelijk om op het plein voor de kathedraal te kunnen parkeren) dus rij ik rustig de smalle toegang naar een ondergrondse parkeergarage in. “Dat gaat soepel”, denk ik nog, maar dat blijkt helaas te vroeg gejuicht. Eenmaal voor de poort bemerk ik dat het toegangshek gesloten is. GVD! Hadden ze dat niet eerder kunnen aangeven? Moeizaam trek ik aan m’n stuur, zet de versnelling in z’n achteruit en poog de wagen in het enge vooronder te keren.
BAM!
Nee hè?! In al m’n ergernis zie ik een metalen uitsteeksel over het hoofd en deuk ik met een harde klap m’n achterklep. WHHHHAAAAA!!!!
Woedend over zoveel onrecht scheur ik m’n beschadigde karretje vervolgens richting plein en laat hem daar onbetaald achter. Wisselen bij de plaatselijke middenstand is me teveel moeite en bovendien ben ik niet van plan ook nog maar een cent uit te geven. Waarschijnlijk gaat dit geintje gaat me zo al genoeg kosten. En trouwens, omdat een groot deel van het patrimonium in de steigers staat, verwacht ik toch snel terug te zijn….
Hemelse Jeruzalem daalde neer in Doornik
En ik zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem, uit de hemel neerdalen. En zij had de heerlijkheid Gods, en haar licht was den allerkostelijksten steen gelijk, namelijk als den steen Jaspis, blinkende gelijk kristal. En de stad behoeft de zon en de maan niet, want de heerlijkheid Gods heeft haar verlicht, en het Lam is haar Kaars.
Openbaring 21: 2, 11 en 23
Zo boven, zo beneden, luidde het motto van de middeleeuwse kathedraalbouwers, en dat was in Doornik niet anders. Het ensemble van klokkentorens (vier stuks rondom een centrale vijfde, geformeerd zoals de vijf op een dobbelsteen) moest een representatie van het Hemelse Jeruzalem voorstellen.
Twee heilige kruisen in een vijftal
Het geometrische patroon van de vijf torens wordt ook wel een quincunx genoemd en draagt in wezen twee kosmische kruisen in zich; het Andreaskruis en het Griekse kruis. Om met de eerste te beginnen; het Andreaskruis is een X-vormig kruis bestaande uit de twee evenlange diagonalen. De Germanen gebruikten het teken al als een symbool van goddelijke kracht.
Het Griekse kruis is een plusteken met vier armen van gelijke lengte. Het stond in de voorchristelijke tijd voor verzoening en werd met zijn vier armen gelinkt aan de vier elementen (vuur, water, lucht en aarde) en de vier windrichtingen (oost, west, thuis, best). Met de introductie van het christendom kwam het Griekse kruis ook voor de Griekse letter Χ (chi) te staan, de eerste letter van het woord Christus (ΧΡΙΣΤΟΣ).
De quincunx, het geometrische equivalent van Christus
De Grieken waren overigens niet de enige Klassieken die bekend waren met het naar hen vernoemde kruis. Ook de oude Romeinen schiepen orde in hun wereld door het Griekse kruis als grondlegger voor hun steden te gebruiken. In elk van hun nederzettingen legden zij twee hoofdwegen aan; een liep van noord naar zuid, de ander van oost naar west. Op het snijpunt van de twee assen positioneerden zij een basilica, het belangrijkste gebouw van de stad, waarin men zowel rechtsprak als elkaar ontmoette.
De katholieke kerk volgde het voorbeeld van de Antieken en gebruikte de quincunx om het Hemelse Jeruzalem uit de Openbaring van Johannes in steen uit te drukken. In Doornik bouwden zij een basiliek met een kruis als grondplan en richtten ze op het punt waar schip en dwarsschip samenkwamen vijf torens op; een direct boven het hart van de kerk, de zogenaamde vieringtoren, en op gelijke afstand daar omheen vier torens gegroepeerd in de vorm van een vierkant. Een en ander was precies zo gerangschikt als door Johannes opgetekend.
Vier het leven op aarde
En de stad lag vierkant, en haar lengte was zo groot als haar breedte. En hij mat de stad met den rietstok op twaalf duizend stadiën; de lengte, en de breedte, en de hoogte derzelve waren even gelijk.
Openbaring 21:16
De vierkant en het getal vier vormen al sinds de oudheid het zinnebeeld van de aarde. Vier zijn de elementen, de jaargetijden, de windrichtingen en de levensfasen. Het Bijbelboek Openbaring voegde daar nog de vier dieren rond Jezus’ troon aan toe (die de Kerk zou vereenzelvigen met de vier evangelisten). Het Andreaskruis en het Griekse kruis snijden elkaar binnen het vierkant op exact hetzelfde punt en symboliseren daarmee het aardse middelpunt.
Als vier elementen de geest krijgen…
En zie een troon stond in de hemel en er zat Iemand op de troon. En die daarop zat, was van aanzien een jaspis- en sardiussteen gelijk. En rond de troon vier levende wezens. En het eerste levende wezen was een leeuw gelijk, en het tweede levende wezen een kalf gelijk, en het derde levende wezen had het gezicht als een mens, en het vierde levende wezen was een vliegende arend gelijk.
Openbaring 4: 1-7
De vier elementen omringen het vijfde, ongrijpbare element; de (heilige) geest. De geest is de verbindende factor die alle materie bezielt; zij verbindt het goddelijke met het stoffelijke en brengt hemel en aarde tezamen. Het vierkant was bedoeld als een harmonieus geordende eenheid die eens plaats zou gaan bieden aan de machtigste koning van het universum (niet de Frankenvorst, al had hij een belangrijk aandeel in Zijn introductie, maar de Hemelse Vader zelf). Zetelend op zijn troon zou de Opperrechter met zijn heerlijkheid de kosmische stad gaan verlichten.
Kathedraal van Doornik dankt ontwerp aan oude tradities
Onze-Lieve-Vrouw van Doornik is niet de eerste heilige moeder op mijn queeste, vele dames gingen haar reeds voor. Uit al die ervaringen leerde ik dat de symboliek van de aardse vier bijna altijd hand in hand ging met het zinnebeeld van de hemelse drie. De drie vond ik in het Doornikse geval terug in de verheven oostpartij, het enige gedeelte van de kerk dat in gotische stijl werd opgericht. De gotiek kenmerkte zich door zijn verticaliteit, zijn grote hoeveelheid licht en zijn drang naar de hemel te willen reiken, en paste daardoor precies op de triconchale (klavertje-drievormige) plattegrond waarop ze rustte.
Het triconchale concept was vooral populair in de funeraire architectuur. Ter nagedachtenis aan hen die gedurende het verkondigen van de Blijde Boodschap waren gesneuveld, werd reeds vanaf de beginjaren van het christendom een triconchaal grafmonument opgericht. Dus toen rond Eleutherius plots het verhaal de ronde deed dat hij als martelaar van het christelijke geloof de geest had gegeven (zijn ijver in het bestrijden van ketters zou hem niet door iedereen in dank zijn afgenomen) leek een dergelijk memoriaal de Doornikzanen bijzonder geschikt. Temeer omdat ze met een dergelijke bouwstijl het eigen vroegchristelijke verleden konden benadrukken.
Sint Eleutherius en koning Childeric
In deze zelfde periode beweerde de lokale koorheer stellig dat de Sint hem driemaal in een visioen verschenen was en dat hij daarbij precieze instructies had gegeven over hoe zijn overblijfselen het beste konden worden aanbeden. Een gelukkig moment daar Eleutherius inmiddels al gezien werd als de stichter (en beschermheilige) van de kathedraal. Vanaf dat moment zouden kunstenaars hem steevast met een model van het godshuis in zijn handen afbeelden.
Door Eleutherius zo op een voetstuk te plaatsen greep men uiteraard ook (indirect) terug op die goede oude Merovingen die Frankrijk tot de oudste dochter van de katholieke kerk hadden gemaakt. Omdat de kathedraal van Reims echter al de cultus rond Clovis claimde, richtte de Doornikzanen zich met name op zijn vader Childeric. Het was zijn gedachtenis die als een heilige werd gevierd en van wie zijn beeltenis het zegel van het kapittel ging sieren.
Helaas laat Gods heerlijkheid nog even op zich wachten
En God zal alle tranen van hun ogen afwissen; en de dood zal niet meer zijn; noch rouw, noch gejammer, noch moeite zal meer zijn.
Openbaring 21: 4
Daar een goed zicht op de kathedraal me door oude panden ontnomen word, besluit ik toch maar even snel de hemelpoort aan de westzijde te betreden. Helaas blijkt Goddelijk heil me niet gegund daar iedere gang naar het koor door restauratiewerkzaamheden wordt geblokkeerd. Het enige wat mij rest is een vluchtige blik op het als een Romeinse basilica vormgegeven schip (dat daarmee eveneens verwijst naar de hoge ouderdom van het bedehuis).
Eenmaal buiten wil ik mijn rondje kerk graag afmaken, maar stuit ik frustrerend genoeg op een volgende afsluiting; de omliggende straat is deels ontoegankelijk. Ach loop ik toch een extra blokje om, denk ik in eerste instantie. Maar als dat al snel iets verder blijkt te zijn dan aanvankelijk gedacht begin ik te vrezen voor een volgende tegenvaller; Zal je zien dat de gendarmerie me nog een prent geeft ook…En ja hoor, het kost me al met al kost het hele bezoek me misschien drie kwartier maar dat is voor het lokale gezag genoeg om me te bekeuren voor mijn ondeugd. Rouw en gejammer maken zich van mij meester: Gloeiende, gloeiende, waar is Gods heerlijkheid als je Hem nodig hebt?! Eerst een deuk in mijn auto, toen een werelderfgoed dat zich nauwelijks liet zien, en nou ook al een reprimande van de wetsdienaren. Ik had het kunnen weten; drie is teveel. Ech Wel!
Ook wel eens de kathedraal van Doornik bezocht? Schade gereden of een bon gehad? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Een van de voornaamste redenen dat Unesco de kathedraal van Doornik als werelderfgoed bestempelde was zijn unieke architectuur; deels romaans, deels gotisch. De overgangsstijl markeert de twee tijden waartussen het godshuis is ontstaan.
De Frankische vorst Clovis maakte furore in de Franse geschiedenis. Zijn doop verbond het christendom aan de natie en maakte hem tot de stamhouder van de Franse monarchie. Vele koningen werden na hem vernoemd. (Louis is een afgeleide van Clovis)
J Westerman van de Universiteit Leiden schreef een uitgebreid proefschrift over Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Doornik. Veel van zijn kennis diende als bron voor dit verhaal.
De Merovingen werden in 751 opgevolgd door de Karolingen. Aan de hand van hun leider Karel de Grote zou het Rijk grote delen van Midden- en West-Europa gaan bevatten.
Een noot van persoonlijk aard; hoewel de trip niet helemaal soepel verliep bezocht ik wel drie patrimoniums op een dag. Nog altijd een record…
Adres: Place de l’Evêché 1, 7500 Tournai (Doornik), België
Jaar van inschrijving: 2000
Officiële website: cathedrale-tournai.be
Lees ook:
– Zo boven, zo beneden; Dom van Speyer verbindt hemel en aarde
– De kathedraal van Chartres wordt omringd door mythen en mysteries
