Boven Syracuse bungelt het zwaard van Damocles

Al meteen bij aankomst in het Siciliaanse Syracuse laat Ech Nie weten een raar voorgevoel te hebben; “Ik twijfel nog steeds of we hier wel goed aan doen schat, je moet de kat niet op het spek binden…”

“Vanwege de bewogen geschiedenis van de stad bedoel je?”

“Ja, straks gebeurt er weer wat…”

“Ach welnee joh. Al die oorlogen en aardbevingen liggen ver achter ons. Maak je geen zorgen, we lopen echt geen enkel risico…”

Tempel van Apollo diende vele volken

Na onze bijna-dood-ervaringen op de Etna en in Agrigento is Ech Nie er niet gerust op. Ze heeft al twee keer moeten rennen voor haar leven en probeert mij nou al een tijdje duidelijk te maken dat dit voor een huwelijksreis ech nie zo normaal is als ik het wil doen lijken. “Ja maar lieverd, daar kon ik toch ook niks aan doen?”

“Nee, dat zou er nog eens bij moeten komen. Maar ik wil ons geluk hier niet blijven beproeven, Ech Wel. Straks liggen we er net zo gebroken bij als die halve zuilen hierzo…”

“Die zuilen stáán hier anders al een eeuwigheid, Ech Nie. Ze behoorden ooit tot de tempel van Apollo en tonen ons juist hoe lang een leven in Syracuse kan duren. De tempel werd in de 6^e eeuw voor Christus door Griekse kolonisten gesticht, daarna door de Romeinen tijdelijk gesloten, vervolgens door de Byzantijnen tot christelijk heiligdom ingewijd, toen door Arabieren tot moskee verbouwd en tenslotte door Normandiërs weer tot katholiek godshuis omgedoopt. Nog weer later diende ze de Spanjaarden tot kazerne, Sicilianen tot woonhuis en werelderfgoedreizigers tot trekpleister.”

Tempel van Athene heeft fris uiterlijk

Nadat we een stukje zijn doorgelopen, verkondig ik bij de tempel van Athene eenzelfde verhaal. “Zij werd in 480 voor Christus door de Grieken gesticht, vervolgens door de Romeinen vernoemd tot tempel van Minerva, daarna door de Byzantijnen ingewijd als christelijke basiliek, toen door de Arabieren tot moskee omgebouwd en tenslotte door de Normandiërs als hoofdkerk gekwalificeerd.”

“Is dit ding al 2500 jaar oud? Zou je ook niet zeggen…”

“Nee, maar het bewijst wel hoe relaxed het leven in Syracuse is, Ech Nie! Al moet ik wel bekennen dat haar pronte voorgevel van recenter datum is; uit 1693 om precies te zijn. In dat jaar schudde de aarde namelijk zo hard dat het gezicht van de oude dame inzakte en een facelift noodzakelijk werd. Gelukkig bleven haar antieke steunkousen altijd behouden.”

Syracuse eert Athene

“Oh ja, nu zie ik het. Maar waarom is de kerk aan de Griekse hoofdstad gewijd, Ech Wel? Is dat niet een beetje raar?”

“De Griekse hoofdstad heeft er niets mee te maken, Ech Nie. Dit heiligdom vond haar oorsprong in de eeuwige maagd Athene. Zij was een van de belangrijkste dames uit de Griekse mythologie en werd onder andere als de godin van de krijgskunst aanbeden. Ze stond er om bekend om in tijden van oorlog de rechtvaardigen bij te staan en triomfen te schenken aan hen die streden voor de goede zaak; was de vrede eenmaal getekend dan bracht ze de mensheid beschaving en kennis bij. Voor de Grieken was het dan ook helemaal niet gek om, na een belangrijke overwinning op de Carthagers (een volk uit het tegenwoordige Tunesië) in Syracuse een tempel ter ere van Athene te bouwen.”

“Oh, okee. En sindsdien wordt ze hier verafgood?”

“Nee dat ook weer niet. Met de komst van het christendom werd ze vervangen door die andere eeuwige maagd; Maria.”

Sint Lucia stierf martelaarsdood

Behalve Maria speelde ook Sint Lucia een belangrijke rol in de kerstening van Syracuse. Van het begin af aan had de stad een omvangrijke christelijke gemeente (naar eigen zeggen omdat de apostelen Paulus en Petrus hier het evangelie predikten) en vormde het meisje Lucia een van haar leden. Zij moest haar geloof echter met de dood bekopen toen ze door haar jaloerse aanstaande (die tot zijn grote spijt te horen had gekregen dat hun lucratieve bruiloft niet door ging) als christen bij de lokale autoriteiten werd aangegeven. Omdat het katholicisme in die tijd nog verboden was, werd ze verbannen naar de peeskamertjes van de tempelprostitutie.

Lucia was echter een eigenwijze jongedame. Zij weigerde het vonnis te accepteren en bleef brutaal staan toen een kudde ossen haar naar het bordeel probeerden te slepen. Om die schandelijke ongehoorzaamheid te vergelden besloot men het grietje op de brandstapel te gooien. Daar echter ook de vlammen haar niet deerden, werd ze met een dolk in haar hals gestoken. Op 13-12-304, de kortste dag van het jaar, overleed ze aan de gevolgen.

Het licht van Syracuse

“Ech nie!”

“Wat nie?”

“De kortste dag van het jaar is 21 december.”

“Ja nú. Maar toen nog niet. In die tijd rekenden ze nog met een andere kalender en gold de 13^e als de dag van de zonnewende. Vandaar ook dat haar naam Lucia was. Die is afgeleid van het Latijnse Lux, en betekent licht.

In Syracuse vertelt men bovendien de legende dat zij eens, toen ze door een heiden om haar mooie ogen geprezen werd, haar kijkers uitstak en ze, tegelijk met het verzoek haar met rust te laten, aan de charmeur overhandigde. Het is natuurlijk zonneklaar dat die anekdote verwijst naar de betekenis van haar naam en het feit dat men de ogen als het licht van de ziel beschouwd.”

Relieken Sint Lucia verspreidden zich…

Na haar overlijden werd ze patrones van de stad en verscheen op haar graf de Sint Lucia kerk. Eeuwenlang lag de jongedame daar vredig te rusten, maar met de komst van agressieve Arabieren werden haar stoffelijke resten eerst naar Constantinopel (Istanboel) gebracht, en later (toen de moslims ook daar op de deur klopten) over heel Europa verdeeld. “Over heel Europa verdeeld? Hoe bedoel je, sneden ze haar in stukken of zo?”

“Nou ja, dat staat voor de rest nergens vermeld, maar sinds die tijd claimen de Dom in Speyer, de kathedraal van Bourges, de San Geremia in Venetië en de Duomo in Syracuse allemaal (delen van) van haar lichaam in bezit te hebben.”

De mythe van Arethusa

Naast de goden in de tempels vereerden de oude Grieken ook een zoetwaterbron bij de zee. Men had namelijk vastgesteld dat de plas door een ondergrondse rivier gevoed werd en concludeerde daaruit dat zij de mythologische nimf Arethusa moest zijn. De legende vertelde immers dat Arethusa, op de vlucht voor een begerige riviergod, hulp had gekregen van de vruchtbaarheidsgodin Artemis, en dat laatstgenoemde voor de waternimf de aarde had gespleten en er zo voor had gezorgd dat zij via een ondergrondse rivier kon ontsnappen.

“En toen spoelde ze aan in deze poel?”

“Exact. Op het eiland Ortygia dus, het schiereiland waar Artemis werd geboren en Syracuse gesticht.”

“Nou, daar was ze mooi klaar mee…”

“Ja toch? En het werd nog beter. De riviergod vond na een tip van Poseidon (de god van de oceaan) alsnog de waternimf en dook pardoes bij haar de put in. Uit de vermenging van beider sappen werden twee zoons gebaard.”

Grootste monumenten in wijk Neapolis

Na de overwinning op de Carthagers in 480 voor Christus (en die aanleiding was voor de bouw van de tempel van Athene) bloeide Syracuse als nooit tevoren. Het geld stroomde binnen (op de munten prijkte het hoofd van Arethusa) en de stad breidde zich uit tot over de grenzen van het schiereiland Ortygia.

Om haar nieuwe status als politiek en economisch centrum te benadrukken, liet men in de nieuwe wijk Neapolis het grootste theater van de Griekse wereld neerzetten. Daarnaast stichtte men een altaar waarop honderden ossen tegelijk konden worden geofferd. “Nou, ik zie hier anders alleen maar een langgerekte rots, Ech Wel”

“Ja, dat komt omdat latere generaties de klassieke bouwwerken vooral als handige steengroeve gebruikten. Wat je nu ziet zijn slechts de fundamenten van een eens weergaloos gebouw.”  

Syracuse vs Athene

De rijkdom der Syracusanen was op een gegeven moment zo groot dat Plato, de grootste wijsgeer uit de klassieke oudheid, naar de stad afreisde en van plan was daar zijn ideale staat (Utopia) te realiseren. Niet dat hem dat daadwerkelijk lukte, (de plaatselijke tiran vond alleen zijn eigen geluk belangrijk) maar het gaf wel aan hoezeer het de stad voor de wind ging. Helaas voor de Syracusanen kwam niet iedereen met zulke goede bedoelingen op bezoek.

In 415 voor Christus deden de Atheners een verbeten poging de stad te veroveren. Zij hadden namelijk jarenlang tandenknarsend toegekeken hoe de Sicilianen hen langzaam maar zeker voorbij streefden en waren daar op een gegeven moment zo klaar mee dat ze tot een strafexpeditie overgingen. Dat ze het er misschien toch bij hadden moeten laten zitten, bleek wel na afloop van het conflict.

Niet alleen was de oorlog jammerlijk verloren, als gevolg van een gedecimeerde krijgsmacht (vele sneuvelden of werden als slaaf in de steengroeven van Syracuse te werk gesteld) lukte het ook niet langer de eigen stad te verdedigen. Een paar jaar later leidde dat manco zelfs tot de val van het roemrijke Athene.

Syracuse vs Rome

Helaas konden de Syracusanen niet lang van hun overwinning genieten. Eerst moesten ze met Carthago in de weer om over de hegemonie van Sicilië te strijden, daarna kreeg men onderling ruzie en vervolgens stak ook Rome nog eens een lont in het kruitvat. De Romeinen zagen de aanwezigheid van de Carthagers namelijk als een bedreiging voor hun eigen, grootse plannen in de Middellandse Zee en gingen over tot de aanval.

Gezien de langdurige vete met Carthago steunde Syracuse aanvankelijk het Romeinse initiatief, maar naar mate het er voor de Romeinen steeds beroerder uit ging zien, wisselde men van kant en prefereerde voortaan Carthago als bondgenoot. Het was een keuze die de stad uiteindelijk noodlottig werd. Op het slagveld keerden de kansen en plots was het Syracuse dat belegerd werd. “Oh jee…”, zei Ech Nie veelbetekenend.

Archimedes versterkte defensie Syracuse

“Nou inderdaad, die rare jongens wilde je niet tegen je hebben. Gelukkig beschikte Syracuse dankzij het wiskundige genie Archimedes over een formidabele defensie. De beroemdste inwoner ooit had al zijn hele leven de ene na de andere uitvinding gedaan (hij loste elk ingewikkeld, mathematisch probleem op, bedacht hoe hefbomen, schroeven en katrollen onmogelijke voorwerpen konden verplaatsen en had daarnaast nog tal van andere Eureka-momentjes) en zette deze gave nu ook in voor de verdediging van zijn geboortestad.”

Katapulten, scheepsklauwen, hittestralen; het door Archimedes ontwikkelde wapentuig deed zo goed zijn werk dat de Romeinen er twee jaar over deden om de stad in te nemen. Pas toen de verdedigers wat overmoedig werden, en ter ere van Artemis een feestje bouwden, wisten de Romeinen van de verslapte aandacht gebruik te maken en een bres in de muur te slaan. Daarna was het nog slechts een koud kunstje om de stad te plunderen en Archimedes te vermoorden.

Zwaard van Damocles

“Ik weet het niet hoor Ech Wel, jij kan dan wel zeggen dat al die ellende allang geschiedenis is, maar na het horen van al je verhalen moet ik toch vaststellen dat het noodlot hier wel erg vaak toesloeg. Zelfs de knapste uitvinder aller tijden doorboorden ze met een zwaard…”

“Tsja, als je het zo bekijkt dan was er voor het zwaard van Damocles geen betere plek dan Syracuse…”

“Wiens zwaard?”

“Damocles. Ooit leefde in deze stad een koninklijke dienaar die naar die naam luisterde. Hij was een echte slijmbal en liet het niet na zijn meester overal en nergens te bewieroken. Op een gegeven moment raakte de baas daar zo geïrriteerd over dat hij besloot Damocles eens te laten zien hoe het leven van een vorst er nu werkelijk uitzag.

Hij ontbood de hielenlikker voor een luxueus banket en liet hem tijdens het diner onbeperkt genieten van alle geneugten des levens. Voldaan over de gang van zaken hief Damocles het glas en toostte op zijn weldoener. Toen hij echter bij het proosten naar boven keek, ontdekte hij boven zijn hoofd een vlijmscherp zwaard dat, bungelend aan een enkele paardenhaar, op elk moment kon knappen…”

“Oftewel; al is het leven nog zo fijn, het kan zomaar afgelopen zijn?”

“Dat is inderdaad het moraal van dit verhaal…”

Gluiperd

“Tsjongejongejonge, wat ben jij dan een ongelofelijke gluiperd zeg! Dus terwijl wij daarnet al dat achterlijke werelderfgoed aan het bekijken waren, hadden we zomaar een zwaard op onze kop kunnen krijgen?”

“Eh nou ja, je moet wel begrijpen dat…”

“En ondertussen sta jij mij doodleuk te verkondigen dat ik me geen zorgen hoef te maken; dat we ech nie overal gevaar lopen??”

“Ja, maar luister nou, dat zwaard is niet echt Ech Nie. Dat is slechts figuurlijk bedoeld en…”

“Hou je mond Ech Wel! Kan je dan aan helemaal niks anders meer denken dan die stomme queeste van jou? Is het echt zó erg dat je er zelfs ons prille geluk voor over hebt?”

Iets in me zei me dat ik te ver was gegaan.

“Ik, eh…”

“Nee niks. Het is klaar nou. Die queeste van jou stopt hier!”

“Dacht het nie!”

“Ech Wel!”

Ook wel eens in Syracuse geweest? De heilige plaatsen bezocht of het zwaard van Damocles gevoeld? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

Behalve de oude stad behoort ook de necropolis van Pantalica tot het werelderfgoed. Wij lieten de doden rusten, maar naar het schijnt zijn de beste blikken op de meer dan 5000 uitgehakte grafkamers te werpen via een bezoek aan het plaatsje Ferla.

In Syracuse zijn alle bezienswaardigheden makkelijk te vinden. (tenzij je, net als wij, de oude plaats aan de verkeerde kant van de haven vermoedt en daarom een uur lang de verkeerde kant oploopt) Toch maar even voor de volledigheid:
Adres archeologisch park Neapolis: Via del Teatro Greco, 96100 Syracuse, Italië
Dom en Sint Lucia kerk: Piazza Duomo, Syracuse

Jaar van inschrijving: 2005

Lees ook:

– Diva Albania doceert oudheid Butrint op eigen wijze
– Vol verwachtig naar Trogir