Geloof in beuk wortelde diep bij Germaanse stammen

Daar, achter de Rijn, lagen de duistere beukenbossen van Germania. Een nachtmerrieachtige wildernis waar geciviliseerde mensen niks te zoeken hadden. Waarschuwend spraken de Romeinen over deze ondoordringbare, schimmige wereld waarin zovelen van hen waren gesneuveld. Drie van hun beste legioenen hadden ze er tijdens een confrontatie met de woeste woudmannen verloren en sinds die zwarte dag in het jaar 9 durfden ze zich niet meer boven de rivier te vertonen. Helaas voor het bos en zijn stammen verscheen er na de val van het Romeinse Rijk een nieuwe houthakker ten tonele…

Park Hainich

“Die Germaanse liefde voor bomen is al heel oud”, vertelde ik een verkleumde Ech Nie. Ik had haar zojuist het bos ingestuurd omdat Unesco, 2000 jaar na bovenstaand voorval, het gebied als werelderfgoed had verklaard en ik haar dat graag even wilde toelichten. Natuurpark Hainich was de plaats van handeling en ik maakte haar van het begin af aan duidelijk dat, hoewel het misschien allemaal heel gewone bomen leken, dit toch ech wel getuigde van een bijzonder stukje groenvoorziening.

“En dat is niet alleen vanwege die Romeinse veldslag hoor, nee, deze bomen werden al veel eerder als heilig beschouwd. In voorchristelijke tijden leefde men namelijk nog dicht bij de natuur en was men vol lof over de loofbomen die hier ogenschijnlijk tot in de hemel reikten. Ze vormden voor de prehistorische Duitser in ieder geval het middelpunt van het leven en namen een centrale plaats in binnen hun natuurreligie.”

Afgodsbomen

“De beuk en de eik waren de twee meest gerespecteerde bomen. De eik, met zijn ruwe, gegroefde bast, zag men als de koning van het woud en was gewijd aan Wodan, de oppergod. De beuk was zijn vrouwelijke tegenpool. Zij was vanwege haar ronde vormen en zachte huid gelinkt aan Freya, de godin van huwelijk, trouw en vruchtbaarheid.”

“Haar zachte huid?”

“Ja, beukenschors is nogal dun en glad, zie je, dus de vergelijking met een vrouw was snel gemaakt. Ze kon vanwege haar tere velletje ook niet zo goed tegen de zon en daarom zorgde ze een voor dik, breed bladerdek om zich tegen de lichtstralen te beschermen. Beuken houden van schaduw en vandaar dat hun bossen ook zo duister waren.”

Kale beuk

Daar merkten we tijdens ons bezoek echter weinig van. Hmmm, dacht ik bij mezelf, misschien was de winter toch niet het meest voor de hand liggende moment om deze woeste wildernis te aanschouwen. Kale bomen en met sneeuw bedekte paden gaven je althans niet echt het idee in een ongerepte jungle te lopen. “Jezus, Ech Wel”, deed Ech Nie er nog een schepje bovenop, “ik heb het stervenskoud. Wanneer is het nou es klaar met dat geboom?”

Hmmm, dacht ik voor de tweede keer in een minuut, misschien heb ik met dit derde werelderfgoed in twee dagen mijn hand ietwat overspeeld. We waren op de terugweg van ons jaarlijks terugkerend ritueel, het bezoeken van een Duitse kerstmarkt, en van Ech Nie’s engelengeduld was weinig meer over. “Wat doen we hier eigenlijk?”

Beuk deed dienst als boekenboom

“We verdiepen ons in de beuk Ech Nie, de boom der wijsheid weet je wel.” Omdat haar dat niks zei zette ik nog een aanvullend boompje op. “De Duitsers noemen haar niet voor niets Buche, een woord wat behalve beuk ook boek betekent. Het duidt op een verband tussen deze boom en het geschreven woord.”

“Ja en?”

“Ja en? Het geeft aan waarom deze boom zo heilig voor ze was. De beuk gaf als het ware haar kennis door aan de mens door zich te laten gebruiken als schrijftafel of lettertekens te laten maken van haar hout. Het Duitse woord Buchstaben (letter) stamt hier trouwens ook van af.”

Runentekens

“Om hun grootse daden vast te leggen hanteerden de Germanen niet het Latijnse alfabet maar maakten ze gebruik van het zogenaamde runenschrift. Runen waren rechte, hoekige tekens die bij voorkeur werden gekerfd in hout, steen of been. Ze vertegenwoordigden een bepaalde klank maar waren daarnaast gekoppeld aan een bepaalde eigenschap die hen hielp bij het doen van voorspellingen.

Runen werkten eigenlijk hetzelfde als tarotkaarten tegenwoordig doen. In kundige handen gaven ze raad of verstrekten inzicht. Had men vroeger dus een queestie dan legde men de runen het probleem voor, gooide vervolgens de uitgesneden beukenhoutjes als een stel dobbelstenen over tafel, vroeg de goden om wat extra bijstand en las daarna de oplossing van het vraagstuk door de tekens op tafel te interpreteren aan de hand van hun ligging.”

“Jaja..”

Levensboom

“Magie was de heidenen niet vreemd, Ech Nie. Daar geloofden ze heilig in. Het donkere bos was voor deze mensen een plaats van mysterie, een plek waar zich geheimzinnige zaken afspeelden en waar vreemde wezens onheilspellend rondspookten. Heksen zaten er in kringetjes, dwergen deden er hun smidswerk en boomgeesten doolden er in de rondte. Ergens in het midden van dit al stond hun levensboom Irminsul; de boom die hemel en aarde verbond en met zijn takken het hemelgewelf droeg. Het was hun meest verheven Heiligdom maar eren deden ze hem slechts in de open lucht. Voor de Germaan geen marmeren tempel of ander moeilijk gedoe, wat hem betrof was heel zijn omgeving Goddelijk en onderdeel van het geloof.“

De Germanen leefden in kleine gemeenschappen op het land. Steden bouwden ze niet en koningen al evenmin. Hoofdmannen hadden ze dan weer wel maar dat waren eigenlijk gewoon stamoudsten en geen echte leiders. De topboys kwamen eens in de zoveel tijd bij elkaar om geschillen op te lossen, recht te spreken en nieuws te wisselen maar gingen verder vooral hun eigen gang. Rivaliteit tussen de verschillende stammen was groot en regelmatig werden tussen de bedrijven door een paar beuken uitgedeeld.

Lapjesboom

Was men gewond of ziek dan lapte de beuk je weer op. Haar medicinale krachten waren alom bekend en werden overal voor gebruikt. Zo waren beukenblaadjes geschikt om gevoelig tandvlees te bestrijden, verdwenen zweren met beukenschors en ging men schurft te lijf met water uit een holle beuk. Beukenhout beschermde tegen onheil, beukennootjes stemden vrolijk en beukenbast verlaagde koorts.

Wilde men weten of het een strenge winter zou worden dan werden het aantal beukennootjes op de grond geteld (waren het er veel dan werd het koud) of sloeg men met Allerheiligen (1 november) een gat in de boom. Ging de beuk bloeden dan wist men dat de vorst niet lang meer op zich zou laten wachten.

Boomkroonpad

We waren inmiddels aangekomen bij het boomkroonpad; het letterlijke hoogtepunt van het bos. Zoals de naam al zegt is het een 600 meter lang pad dat dwars door de toppen van het beukenbos leidt. Een mooie gelegenheid, vond ik zelf, om Ech Nie nog wat extra boomcultuur bij te brengen.

“Volgens de Germaanse mythologie kwam het eerste mensenpaar voort uit een boom en verdienden ze alleen daarom al het respect van de mens. Wilde een jongeman een echte milieuridder worden dan verdiende het aanbeveling om het ventje enkele dagen alleen in het bos achter te laten. Zo kon hij zich verzoenen met de goden, zich louteren aan de gewassen en uitgroeien tot een boom van een kerel. Een verbanning naar het woud was bedoeld als een stap naar volwassenheid en zou de puber sterken in zijn ontwikkeling. In sprookjes en sagen zie je dit thema dan ook vaak terugkeren.”

Doodziek

Ech Nie had er ondertussen genoeg van. De duisternis mocht dan wel ontbreken maar door alle bomen zag zij het bos niet meer. Wat het allemaal nog erger maakte was de snijdende wind die ons allebei de rillingen op het lijf bezorgde. “Ik ben d’r helemaal klaar mee, Ech Wel. Straks vatten we nog kou of zo.”

“Hoge bomen vangen nou eenmaal veel wind, Ech Nie.”

“Dat zeg ik, straks worden we nog ziek.”

“Oh ja tuurlijk. Iedereen heeft altijd baat bij de beuk en nou ga jij vertellen dat je er ziek van wordt?!”

“Ja, doodziek zelfs. We gaan.” En met die woorden pakte ze de trap naar beneden en de weg terug.

Karel de Grote

In navolging van zijn zo geliefde Romeinse voorgangers stak Karel de Grote in de jaren 70 van de 8^e eeuw met een groot leger de Rijn over. De Frankische koning had al een aardig Rijk opgebouwd maar had nu ook zijn oog laten vallen op de oude beukenbossen van Germanië. Het werd een strijd zonder weerga. Geen oorlog was langduriger, zag meer wreedheden of kostte meer inspanning dan dit gevecht tussen de beschaafde wereld en het wilde, ongetemde oosten. Karel moest niets hebben van heidense boomverering en was vast van plan deze met wortel en tak uit te roeien.

Houthakker

Begrijpelijkerwijs lieten de bosjesmannen dit niet zomaar gebeuren. Toen ze zagen hoe hun Heiligdommen overal werden vernietigd (De Irminsul werd door Karel zelf, in hoogsteigen persoon omgehakt) en hun religie werd gedemoniseerd, namen ze de wapens op en vochten ze manhaftig voor volk en beuk.

Volgens Karel kon er slechts vrede met de Germaanse stammen zijn als ze voortaan zouden geloven in de Here Jezus en zich niet langer zouden bezig houden met oude tradities en duivelse riten. Men werd daarom geacht zich te onderwerpen aan de nieuwe Grote houthakker maar was tevens verplicht alles waar men eeuwen in had geloofd volledig te verwerpen. Uiteraard eindigde iedereen die niet wilde luisteren aan de hoogste boom. Het was al met al een wreed optreden maar leidde er uiteindelijk wel toe dat Karel slaagde in zijn opzet. Langzaamaan werd de christelijke leer door de barbaren geaccepteerd.

“Nou, dat is dan weer een mooi einde”, bibberde Ech Nie, meer van kou dan van afschuw.

Kerstboom

“Zou je zeggen ja, maar het Germaanse bloed kroop waar het niet gaan kon en het boomgeloof bleek diep geworteld. Het was zelfs zo hardnekkig dat de kerk zich genoodzaakt zag oude gebruiken over te nemen en te voorzien van een christelijk tintje. Zo kreeg Maria de eigenschappen die eerst Freya hadden toebehoord, werd de levensboom de stamboom van Jezus, verhuisden overblijfselen van de Irminsul naar de Dom in Hildesheim, dienden woudreuzen als inspiratie voor gotische kathedralen (compleet met zij- en kruisbeuk) en werden nog bestaande heilige beuken voorzien van een kapelletje met Mariabeeld.”

“Nou nou. Ze waren wel verknocht aan hun bomen hè? Niet te geloven.”

“Ach ja, oude gewoontes slijten nou eenmaal slecht. Zo ken ik iemand die nog steeds elk jaar per se een dennenboom het huis in moet slepen…”

“Een kerstboom heeft er toch niks mee te maken zeker?”

“Nou en of die er wat mee te maken heeft. Sterker nog, ze zijn zo Germaans als maar zijn kan. Ech Wel!”

Ook wel eens in Hainich geweest? De beuk er in gegooid of de eik vereerd? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

De beukenbossen zijn de laatste jaren uitgegroeid tot een allegaartje van bomen. Wat begon met de inschrijving van enkele unieke wouden in de Karpaten verwerd met de jaren tot een verzameling van ordinair Europees beukenhout. Tegenwoordig zijn er (een of meer) Unesco-bosjes te bewonderen in: Albanië, België, Bosnië-Herzegovina, Bulgarije, Duitsland, Frankrijk, Italië, Kroatië, Noord-Macedonië, Oekraïne, Oostenrijk, Polen, Roemenië, Slovenië, Slowakije, Spanje, Tsjechië en Zwitserland.

Jaar van inschrijving: 2007
Officiële website Duitse beukenbossen: Buchenwalder

Voor de liefhebbers:

Lees ook:

– Naar het einde der tijden met de Vikingen van Hovgården
– Run forest run, op de loop in Redwood National Park