Weinig opsmuk, rechte lijnen, glas, staal en baksteen, op het eerste gezicht is de Fagusfabriek in Alfeld weinig bijzonder. Gewoon een gebouw zoals er zovelen zijn. Toch waren het juist deze eigenschappen die Unesco deed besluiten het pand op zijn honderdste verjaardag te verblijden met de status werelderfgoed. Ech Nie begrijpt er zoals gewoonlijk helemaal niks van. “Wat is er nou bijzonder aan gewoon?”

“Omdat dit bij oplevering juist bijzonder ongewoon was, Ech Nie. Sterker nog, anno 1911 was dit een regelrechte sensatie!”

Bakstenen muur met grote, glazen wanden van Fagusfabriek
Ingang Fagusfabriek

Walter Gropius verachtte ornamenten

Eind 19e, begin 20e eeuw was de Art Nouveau in de mode. Architecten lieten zich inspireren door de gratie van de natuur en de sierlijke zwierigheid van bloemen en planten. Het was een frivole tijd, vol optimisme, welvaart en kunst; vrouwelijke vormen speelden een hoofdrol en slingerlijnen tierden welig. “Waar dan?”, vraagt Ech Nie, “want ik kan ze niet ontdekken.”

“Nee, die zijn hier ook niet. Walter Gropius moest namelijk helemaal niets hebben van al die bandeloze vrolijkheid. Hij was de architect van de Fagusfabriek en als echte Duitser was hij volkomen wars van al dat speelse gedoe. Volgens zijn opvattingen verhulde decoratie slechts de schoonheid van het ontwerp en moest alles gewoon streng en strak zijn.”

Ach so…”

Putdeksel met afbeelding van Fagusfabriek
Schoonheid zit hem behalve in rechte lijnen natuurlijk ook in details

Mannelijke architectuur durfde zich te tonen

“Echte pracht school wat Walter betrof gewoon in de geometrie van het vlak. In rechte lijnen, licht en functionaliteit. De bedoeling van een gebouw was om gezien te worden, zo redeneerde hij, en dus moest je die niet verbergen achter een façade van allemaal blije tierelantijntjes. Dat leidde alleen maar af. Daarom oogt de Fagusfabriek dus als een echt mannenbouwwerk. Recht voor zijn raap, eerlijk en zonder make-up.”

Bakstenen gebouwen met grote schoorsteen in het midden
De smeerpijp Een mannenbouwwerk met fallus

Wat betekent Fagus?

“Ook vandaag de dag is de Fagusfabriek trouwens nog altijd in bedrijf. Men maakt er schoenleesten.”

“Schoenleesten?”

“Ja, oftewel houten vormen die men gebruikt bij de vervaardiging van schoenen. Leesten zijn een soort mal waarover het leer van de schoen wordt getrokken en waarmee het model verkregen wordt. Uiteraard was het hout wat men voor de vervaardiging gebruikte afkomstig van de beuk (Duitsers en beuken zijn immers onlosmakelijk met elkaar verbonden) en daar is dan ook de naam van de fabriek van afgeleid. Fagus is het Latijnse woord voor beuk.”

“Pfff, wat een vaag gedoe… En dat is het? Dat is waarom dit gebouw tot werelderfgoed is verklaard?”

Glazen wand van de Fagusfabriek met deel van schoorsteen
Glazen wand

Revolutionaire glazen wand

“Nou ja dát, en de glazen wand natuurlijk.”

“De glazen wand?”

“Ja de glazen wand ja. Of het raamwerk zo je wilt. Heel innovatief hoor. Daar was Walter echt de eerste mee. Je moet je namelijk bedenken dat in die tijd arbeidsomstandigheden er totaal niet toe deden. Fabrieken waren niet veel meer dan donkere holen en daar moest je verder niet over zeuren maar gewoon in zwoegen.”

“Uiteraard. De onderneming was er niet voor jouw plezier, die was er voor de baas z’n centen.”

“Exact! Tot men ontdekte dat er nóg meer geld verdiend kon worden als men zorgde voor een gezonde werkomgeving. Dan werd er namelijk harder gewerkt, daalde het verzuim en steeg de productie. Machtig interessant natuurlijk!”

“Zeker…”

“En dat is dus wat de grootse Gropius onderscheidde van de rest. Hij begreep dat. Walter had nagedacht over dit soort dingen, zag de ruimte voor verbetering en schiep uiteindelijk het licht in de duisternis. Letterlijk. Want met deze meesterlijke glazen wand ontketende hij een ware revolutie.”

“Jaja…”

Een hoek zonder kolom met twee glazen wanden
Fagusfabriek herbergt de eerste geniale hoek van de moderne tijd

Geen kolommen

“Vooral de hoeken waren een geniale vondst.”

“De hoeken?”

“Ja. Kijk jij ziet natuurlijk alleen maar een paar ramen, dat snap ik wel, maar als je nou even wat meer aandacht besteedde aan al dit moois dan zou je zien dat het glas doorloopt. Dat er geen kolommen zijn om de boel te dragen en dat de ramen als het ware aan het gebouw hangen. Dat lijkt nu misschien heel gewoon maar was honderd jaar geleden toch echt van een ongekende vooruitstrevendheid. Je zou zelfs kunnen zeggen dat in deze hoek de moderne tijd begon!”

“…”

“Toch?”

Fagusfabriek was zijn tijd ver vooruit

“Weet je Ech Wel, het lijkt niet gewoon, het ís gewoon. Doodgewoon. Ik snap ech nie waarom dit fabriekje nou zo nodig werelderfgoed moest worden. Schoenmaker blijf bij je leest zou ik haast willen zeggen.”

“Ja GVD Ech Nie, luister je eigenlijk wel? Dit is helemaal niet doodgewoon, dit is juist hartstikke bijzonder! Búitengewoon, kan ik zelfs wel stellen. De Fagusfabriek was zo’n succes dat het design overal in de wereld navolging kreeg. Dit was het begin van het Nieuwe Bouwen. Voor moderne bouwmeesters was voortaan glas en licht onontbeerlijk en gingen strakke lijnen de basis van elk ontwerp vormen. Gewoon hartstikke bijzonder dus, die Fagusfabriek. Ech Wel!”


Ook wel eens de Fagusfabriek bezocht? Overtuigd van zijn bijzondere, universele waarde of geen liefhebber van het Nieuwe Bouwen? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

De Jugendstil brak als eerste met de historiserende bouwstijlen van de 19e eeuw. Zij wordt dan ook over het algemeen als een vroege voorloper van de Fagusfabriek gezien.

Adres: Hannoversche Str. 58, 31061 Alfeld (Leine), Duitsland
Jaar van inschrijving: 2011
Officiële website: Fagus-werk


Lees ook:

* Over de verdere ontwikkeling van Walter Gropius

Bauhaus, en hoe de droom van een Duitse natie uiteenspatte

* Over het Nieuwe Bouwen

Van Nellefabriek, Rotterdam – een gedicht in staal en glas
Vele bedenkingen rondom het werk van architect Le Corbusier
Le Havre is knap lelijk