Bauhaus, en hoe de droom van een Duitse natie uiteenspatte

Lekker romantisch doen, dat was de insteek van ons kerstuitje naar Weimar. Dus toen we eenmaal waren gearriveerd, leidde ik Ech Nie enthousiast langs al het klassieke werelderfgoed van de stad en vertelde haar vol passie over het leven en sterven van de dichters Goethe en Schiller. Helaas vond mijn gesprekspartner dat het college maar weinig met Romantiek te maken had en vroeg ze zich verbolgen af of we misschien ook eens een keer gewoon gezellig konden samenzijn. “Tuurlijk, schat”, had ik geantwoord, “ze hebben hier tenslotte ook nog enkele Bauhaus monumenten staan…”

Bauhaus moest ideale eenheid vormen

“Dat klinkt inderdaad heel sfeervol…”

“Het Bauhaus is tot werelderfgoed verklaard omdat ze probeerde een eenheid van twee uitersten te maken. Wat dat aangaat is ze ons dus op het lijf geschreven.”

“Oh, nou dat belooft wat, Ech Wel.”

“Romantiek is vol verwachting, Ech Nie!”

Johann Gottfried Herder

Omdat tussen de klassieke jaren en de tijd van Bauhaus nog een volle eeuw van romantische ontwikkelingen zat, leek het mij niet meer dan billijk Ech Nie, onderweg van hotel naar werelderfgoed, eerst hiervan hartstochtelijk op de hoogte te stellen. “Misschien dat je dacht dat met de dood van Goethe en Schiller de Romantiek ook was heengegaan, maar dat was dus niet het geval.”

“Oh gelukkig, dus Romantiek bestond nog wel?”

“Absoluut. Goethe en Schiller waren namelijk niet de enige twee filosofen die er in Weimar rondliepen. Je had bijvoorbeeld ook nog Johann Gottfried Herder. Hij was wat meer politiek betrokken en verkondigde vanaf zijn kansel (hij was dominee) dat de heersende elite een maatschappij in stand hield die niet langer houdbaar was.

Verkwanseling Duitse beschaving

Volgens Herder verkwanselden adel en kroon de hoogstaande Duitse beschaving door met hun Franse hofcultuur voorbij te gaan aan de traditionele normen en waarden van het volk. Omdat in zijn ogen iedere natie beschikte over een eigen, uniek karakter, en dat deze zogenaamde Volksgeist door ras, taal en geschiedenis werden bepaald, pleitte hij voor een terugkeer naar oude tradities en een herwaardering van nobele voorouders.”

“Gaan we weer de geschiedenis in, Ech Wel?”

“Romantiek hing aan het verleden, Ech Nie!”

Zuivere Duitse volksgeest zette aan tot haat

“Mede door bovenstaande opvattingen begonnen romantici de vooruitgang te hekelen en kwam de nadruk steeds meer op afkomst en cultuur te liggen. Het gezamenlijke, immer heroïsche verleden werd continu verheerlijkt en langzaam maar zeker ontstond een saamhorigheidsgevoel dat ongeveer gelijk stond aan wat Herder zijn schaapjes altijd al had voorgehouden; het volk is als een uitgebreide familie. Zij is één in verwantschap en genegenheid.

Het streven naar een zo zuiver mogelijke Volksgeist had tot gevolg dat men zich steeds vijandelijker richting buitenlanders gedroeg. Een sentiment dat nog eens werd versterkt toen in 1840 Frankrijk opnieuw aanspraak maakte op die goede oude Rijn.

Vrijheid door een verenigd Duitsland

Niet voor het eerst claimden de haantjes het water als grensrivier en trapten daarmee hard tegen de gevoelige Duitse schenen. Het Duitse volk concludeerde dat vrijheid blijkbaar alleen maar mogelijk was als er ook eenheid tussen de verschillende, autonome staten bestond. Een verenigd Duitsland zou zich tenminste kunnen weren tegen de eeuwige agressor (sinds Lodewijk XIV waren de Fransen al bezig steden als Straatsburg en Speyer te terroriseren) en duidelijk maken dat de Rijn, met al zijn mythen en Romantiek, zuiver Germaans erfgoed was.”

“Dit heb ik toch allemaal al eens eerder gehoord, Ech Wel?”

“Romantiek is ook niet van gisteren, Ech Nie!”

Duitsland boven alles

“Uiteraard lieten de Duitse dichters zich in deze queestie niet onbetuigd. Op hoge toon schreven zij het nieuwe lied “Deutschland, Deutschland, über alles…” en vertolkten daarmee, behalve hun romantische gevoelens, ook meteen tot waar hun ambities inmiddels reikten. Van Limburg tot Litouwen en van Noord-Italië tot de Deense zee, daar waar Duits gesproken werd, daar moest Duitsland zijn…”

Richard Wagner bepleitte Totaalkunstwerk

“Niet veel later verscheen de dramaturg Richard Wagner ten tonele. Als romanticus deelde hij het diepe verlangen naar eenheid en vond hij tevens dat door de modernisering de kunsten te zeer uit elkaar waren gegroeid. Net als de Duitsers zich moesten verenigen in één vaderland, zo zouden volgens Wagner ook de kunsten weer in één Totaalkunstwerk moeten samenkomen. In zijn beleving was dat nodig omdat alleen kunst de Duitse samenleving nog van de ondergang kon redden. Het moderniseringsproces had de wereld namelijk onttoverd en als daar niet gauw wat aan gedaan werd dan zou de burger alleen nog maar verder afglijden in hebzucht, egoïsme en uiterlijk vertoon.

Duitsers vormden uitverkoren volk

Om de ingesukkelde Duitser weer bij de les te krijgen, vulde Wagner zijn opera’s met dans, drama en dichtkunst en smeedde het tot één bombastisch geheel. Inspiratie voor zijn aanstelligere stukken haalde hij uit middeleeuwse heldendichten en oeroude Germaanse mythen. In combinatie met de meeslepende muziek die zijn werk begeleidde, bracht hij zijn luisteraars in opperste vervoering en herinnerde hij de inwoners van het Avondland er tevens aan tot welk een uitverkoren volk zij wel niet behoorden.”

“Wat een drama allemaal, Ech Wel.”

“Romantiek is drama, Ech Nie!”

Drang naar macht opmaat tot oorlog

“Toch kon ook Wagner het gevoel van onbehagen onder romantici niet wegnemen. Men voelde zich nou eenmaal bedreigd door van alles en nog wat en werd bovendien hoe langer hoe meer geobsedeerd door macht, groei en eenheid. Op een gegeven moment werd de Drang nach Grosse zo overweldigend dat de Duitse natie zich, geestdriftig als altijd, in een paar kleine- en één Groote Oorlog stortte.

Het zat onze helden echter niet mee. Hoewel de eerste slagen allemaal werden gewonnen (en in 1870 een nieuw keizerrijk werd gesticht) wist het Herrenvolk tot hun eigen verbazing de eindzege niet te behalen. Het leger liep zich in 1918 vast op de loopgraven van de tegenstander en moest zich na vier jaar strijd gewonnen geven. Ontgoocheld over zoveel onrecht tekende men in Versailles de vrede en keerde een illusie armer huiswaarts.”

Nederlaag ontaardt in opstanden en geweld

“Eenmaal terug in de Heimat bleek eenheid allerminst bereikt. Integendeel, het volk was meer verdeeld dan ooit. Conservatief rechts en communistisch links gingen elkaar overal, maar vooral in Berlijn, op ongenadige wijze te lijf. Revoluties, opstanden, knokpartijen; ze waren schering en inslag en leken Duitsland even in een burgeroorlog te storten.

Op de vlucht voor zoveel onrust week de jonge democratische regering uit naar het altijd vredige Weimar. Daar, in de bakermat van cultureel Duitsland, riep men de bevolking op om, in de geest van Goethe en Schiller, te stemmen voor een nieuwe grondwet.”

“Komt dat Bauhaus ook nog een keer, Ech Wel?”

“Dat komt nu, Ech Nie.”

Walter Gropius sticht Bauhaus

“Te midden van al dit tumult werd in 1919 door de architect Walter Gropius (bekend van de Fagusfabriek in Alfeld) het Bauhaus opgericht. Het opleidingsinstituut was het resultaat van een fusie tussen twee kunstscholen en had als doelstelling de Romantiek (architectuur die diende om een bepaald gevoel uit te drukken) te combineren met het modernisme (een bouwstijl die zich kenmerkte door strakke, rechte lijnen en veelvuldig gebruik van industriële materialen als glas, staal en baksteen). Volgens Gropius zou het samenvoegen van beide stromingen, van kunst en industrie, leiden tot een totaalkunstwerk dat, mits goed uitgevoerd, een belangrijke bijdrage aan de toekomst van de maatschappij kon leveren.”

Vrijheid door schoonheid

“Aanvankelijk voerde de Romantiek binnen Bauhaus de boventoon. De Eerste Wereldoorlog had Gropius nogal huiverig voor techniek gemaakt (als officier had hij de verschrikkingen aan het front van dichtbij meegemaakt) en daarom koos hij er in eerste instantie voor om binnen zijn genootschap de nadruk op handwerk en oude ambachten te leggen.

Ten aanzien van de filosofie nam hij vooral de standpunten van Schiller over. Volgens deze literaire grootheid kon de creatieve geest alleen bestaan in een vrije wereld, en kon vrijheid alleen door schoonheid worden bereikt. Een romantische gedachte die Gropius nog eens onderstreepte door te verklaren dat de staat zich niet moest bemoeien met artistieke aangelegenheden (het keizerrijk van voor de oorlog had wel bewezen dat dit alleen maar tot rottigheid kon leiden) en dat esthetiek in de kunst boven alles stond.”

“Maar ik vind het helemaal niet mooi, Ech Wel.”

“Romantiek is ook niet fraai, Ech Nie!”

Weimarrepubliek was kind met waterhoofd

“Gropius was bepaald niet de enige bij wie de oorlog diepe sporen had nagelaten. Sterker nog, het hele land verkeerde in een staat van opperste verwarring, chaos en diepe frustratie. Uit de puinhopen van de Eerste Wereldoorlog was in Weimar dan wel de nieuwe republiek ontstaan, maar vanaf het allereerste begin werd zij door velen niet geaccepteerd. Linkse groeperingen voelden zich gekrenkt over het harde neerslaan van hun revolutie, rechts conservatieve kringen hielden haar verantwoordelijk voor de bittere nederlaag op het slagveld.”

Germaanse tradities in het gedrang

“De rechtervleugel repte al snel over een mes dat hen door landverraders in de rug was gestoken. Zij creëerden de mythe van een leger dat niet had kunnen zegevieren omdat aan het thuisfront communisten en Joden in opstand waren gekomen.

Naast deze dolkstootlegende verkondigde romantisch rechts dat democratie en modernisme verwerpelijke, linkse uitvindingen waren en dat ze alleen maar de verdere degeneratie van de Heilige Duitse cultuur in de hand werkten. Ging men hier mee verder dan zou dat leiden tot vervlakking van de samenleving en verlies van oude Germaanse tradities…”

“Klinkt een beetje onredelijk, Ech Wel.”

“Romantiek is overdreven, Ech Nie!”

Romantiek en modernisme

“Gropius ideaal was het gebouw van de toekomst te scheppen door Romantiek en modernisme onder een dak te brengen. Een utopische denkwijze die zich ook manifesteerde in de wijze van scholing. Elke les werd onderwezen door twee verschillende meesters waarbij de één verantwoordelijk was voor het bijbrengen van technische vaardigheden en de ander het artistieke gedeelte voor zijn rekening nam. Het idee hierachter was een brug tussen beide disciplines te slaan, maar helaas bleek na jaren van mediteren, macrobiotisch dineren, kleurenstudies en kunstzinnig ouwehoeren, dat de kloof toch echt te groot was.”

Nieuwe Zakelijkheid

“De overheid had het Bauhaus altijd met flinke subsidies ondersteund (ze werden dan wel geacht zich afzijdig te houden maar mochten natuurlijk wel betalen) maar nu er blijkbaar niks concreets uit die kunstzinnige handen kon komen, dreigde men met het dichtdraaien van de geldkraan. Gropius besefte dat het klaar was met de Romantiek en besloot deze in te ruilen voor Nieuwe Zakelijkheid. Voortaan zou een nuchtere, industriële houding de boventoon voeren en richtte men zich met name op het gebruik van technologie, basistechnieken en industrieel design.”

“Ach, dus toen ging de Romantiek alsnog verloren, Ech Wel?”

“Romantiek verliest altijd, Ech Nie!”

Bescherming van het Duitse bloed

“Ondertussen draaide de wereld buiten Bauhaus helemaal door. In hun speurtocht naar een puur en zuiver leven hadden de romantici nu ook de biologie ontdekt. Sommigen begonnen het idee te omarmen dat het volk niet alleen zuiver van geest, maar ook puur van bloed diende te zijn. Verder verval kon men zich niet permitteren en dat betekende dat er in de samenleving voortaan geen plaats meer was voor nutteloze elementen zoals Joden, communisten en gehandicapten. Zij werden beschouwd als rasonwaardig en moesten zo snel en zo grondig mogelijk worden verwijderd.”

“Hè, getverredemme, Ech Wel!”

“Romantiek is vies, Ech Nie.“

Übermenschen

“Wagner had het al eerder geroepen; vrijheid was alleen maar mogelijk als het Duitse volk zich van de Joden ontdeed. Deze kreet combineerden de romantici met nog een andere bedenkelijke term; de Übermensch. Goethe en Herder hadden het woord al eens eerder gebruikt maar het was uiteindelijk Wagners vriend Nietzsche die het tot een begrip maakte. Net als vele anderen vond ook deze Duitse filosoof dat de modernisering het leven zinloos had gemaakt, en dat alleen de kunst het land nog kon genezen, maar wat hem onderscheidde van de rest was zijn verlangen naar een übermensch.

Recht om te heersen

Nietzsche stelde dat men zich zou moeten losmaken van de alom heersende slavenmoraal en dat de mens zich moest opwerken tot het superieure individu dat in hem verscholen zat. Als hij die verheven status eenmaal had bereikt dan was het zijn recht om te heersen over andere, minderwaardige types en was hij verder aan niemand iets verschuldigd. Na Nietzsches dood ging zijn in Weimar woonachtige zus met deze ideeën aan de haal. Als fanatiek antisemiet overtuigde zij de romantici dat met de übermensch in feite de blonde, blauwogige Germaan werd bedoeld.”

“Het wordt nu een beetje naar, Ech Wel.”

“Romantiek is vervelend, Ech Nie.”

Bauhaus verhaust noodgedwongen

“Behalve Nietzsches zus waren er nog heel wat andere bevlogen lieden die zich in Weimar lieten horen. Zij waren nog altijd vol van de klassieke en romantische geest die er in de stad rondwaarde en moesten niet veel hebben van de progressieve, linkse idealen die architect Gropius aanhing. De beste man werd verweten leiding te geven aan een joods, communistisch bolwerk en met zijn internationale kunst bij te dragen aan de vernietiging van de zuivere Germaanse oercultuur. Zijn on-Duitse praktijken waren een belediging voor de stad en al waar Goethe en Schiller ooit voor hadden gestaan.”

“Uiteraard probeerde Gropius nog uit te leggen dat het allemaal wel wat genuanceerder lag dan dat, en dat hij juist een a-politieke koers vaarde, maar dat was allemaal tevergeefs. Onder druk van de rechtse partijen moest hij verdwijnen en week het Bauhaus uit naar de stad Dessau.”

“Moeten we dan ook nog naar Dessau, Ech Wel?”

“Niet voor de Romantiek, Ech Nie.”

Escalerende Romantiek

“Na het vertrek van Bauhaus ging het met de Romantiek van kwaad tot erger. De romantici raakten in de ban van een mislukte kunstenaar uit Oostenrijk en schaarden zich volledig achter de nieuwe heilsleer van deze besnorde leider. Traditiegetrouw ging ook hij tekeer tegen het dictaat van Versailles, de teloorgang van de Duitse cultuur en de eeuwige Jood die op het punt stond de wereld te vernietigen. Maar behalve deze grijsgedraaide langspeelplaat bespeelde hij de massa ook met een nieuw romantisch liedje; hij bood het onoverwinnelijke superras een pracht van een beschaving in een Duizendjarig Wereldrijk!”

“Wacht eens even, je hebt het toch niet over…”

Adolf Hitler

“Jazeker, Adolf Hitler, de grootste romanticus van allemaal. Hij was het die de Duitse tegenstellingen overwon en het ernstig verdeelde land eindelijk tot een eenheid wist te smeden. Hij liet snelwegen aanleggen door een natuur die hij verafgoodde, gaf de bevolking lopende bandwerk terwijl hij afstomping verfoeide, schiep orde door terreur, solidariteit door uitsluiting en dictatuur door democratie. Kortom, hij slaagde waar Gropius faalde. Hij verzoende techniek met Romantiek en legde daarmee als moderne romanticus (of romantische modernist) een stevig fundament onder zijn racistische nazistaat.”

“Maar dat is toch gruwelijk, Ech Wel?”

“Romantiek is afgrijselijk, Ech Nie.”

Arische droom leidde tot industriële vernietiging

“De cultuur van Goethe en Schiller, de unieke Volksgeist van Herder, het antisemitisme van Wagner en de Übermensch van Nietzsche; Hitler gebruikte ze allemaal in zijn extreme wereldbeeld en maakte het land van dichters en denkers tot een natie van dwazen en daders. De romantische idylle van een Groot-Germaans Rijk was voor het Duitse volk blijkbaar zo aanlokkelijk dat ze, gelijk de magiër Faust in Goethe’s meesterwerk, een pact met de duivel sloten en probeerden op die manier (en over de rug van miljoenen slachtoffers) hun Arische droom te verwezenlijken.”

“Helaas ging de industriële massamoord die voortvloeide uit dit Germaanse ideaal ook aan Weimar niet voorbij. Onder het cynische motto Jedem das seine (ieder zijn verdiende loon) werden even buiten de bebouwde kom, in het concentratiekamp Buchenwald, ongeveer 240.000 ongewensten opgesloten en te werk gesteld. Ruim 55.000 ongelukkigen overleefden de ontberingen niet.”

Opdat we nooit vergeten…

“Nou het is weer een lekker romantisch eind geworden zeg. Noem jij dit een gezellig samenzijn?”

“Ja wie wilde er nou met alle geweld naar Duitsland? Ik had toch al gezegd dat vrede op aarde helemaal niet in lijn met de Duitse Romantiek lag?”

“Nee, niet als jij de hele tijd die stomme oorlog er bij haalt. Vergeet die nou gewoon eens een keer!”

“Dat nooit schat, Ech Nie!”

Ook wel eens in Weimar geweest, gestreefd naar eenheid of Buchenwald bezocht? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

Bauhaus was in feite een voortzetting van de Jugendstil die eind 19e eeuw de wereld bestormde. De kunstenaars uit die tijd deelden ongeveer dezelfde idealen als Walter Gropius en waren de eersten die kunst en ambacht met behulp van strakke lijnen verenigden. Bauhaus borduurde daarop voort.

De architectuur van Bauhaus zou later, toen het instituut eenmaal naar Dessau was verhuisd, een revolutie in de bouwwereld ontketenen. Omdat de gebouwen in Weimar slechts dienden als geboorteplaats van de stijl heb ik er in dit verhaal voor gekozen alleen de context waarin zij tot stand kwamen te schetsen. Een bespreking van de architectuur komt dan wel als we ook Dessau hebben bezocht. (Toch Ech Nie?)

Jaar van inschrijving: 1996

Tip: een interessant boek omtrent Goethe, Schiller en de Romantiek is: cultuur als macht van Frits Boterman

Lees ook:

Het eerste deel van dit verhaal:

– Romantici eindigen in Weimar op het kerkhof

Meer Duitse Romantiek:

– Achter de schone schijn van Potsdam school het Grote Pruisische Kwaad
– Romantiek langs de Rijn

Meer Duitse Jodenhaat:

– Burcht Wartburg, en hoe de Jodenhaat van Luther, Wagner en Hitler het christendom van Semitische smetten vrij maakte