Glas-in-loodramen kathedraal Bourges openbaren het Licht

Terwijl een enorme stortbui zich klaar maakt om Gods toorn over ons uit te storten, vraag ik Ech Nie in het halfduister wat voor betekenis de vijf portalen van Bourges hebben. “Eh, wat?”

“De vijf portalen van de kathedraal, Ech Nie. Ik heb je op onze queeste nu al zoveel over gotische godshuizen verteld dat ik nu wel eens wil horen wat je er allemaal van onthouden hebt.”

“Moet dat echt nu Ech Wel? Ik voel de eerste druppels al…”

“Ja, dat moet nu.”

Het Laatste Oordeel

Onder moeders paraplu komt al gauw aan het licht dat Ech Nie zich maar weinig van mijn eerdere betogen herinnert. “Er gaat geen lampje branden, schat…”

“Godsamme Ech Nie, en nu? Moet ik soms mijn verhaal in de stromende regen gaan houden?”

“Als je het per se wil vertellen wel ja…”

“Okee, nou even de verkorte versie dan. Het middelste portaal lijkt me duidelijk, dat gaat over het Laatste Oordeel. Zoals je ziet is het timpaan in drieën gedeeld. Op het onderste gedeelte rijzen de doden uit hun graf, daarboven staat aartsengel Michaël met een weegschaal de zielen af te wegen en in de top zetelt Christus triomfantelijk op Zijn troon. De engelen naast hem dragen de vier voorwerpen van de passie; kruis, lans, spijker en doornenkroon.”

“Okee, fijn dat dit is opgehelderd. Kunnen we dan nu naar binnen? Ik heb geen zin om hier kletsnat te regenen…”

Portaal van Sint Ursinus

“Hoho, niet zo snel je voeten lichten. Er zijn nog vier portalen te gaan. Helemaal rechts bevindt zich het portaal van Sint Ursinus. Net boven de ingang zie je hoe de heilige in opdracht van Petrus naar Gallië vertrekt en daar het evangelie gaat verkondigen, in het midden komt de stichting van de eerste kerk in Bourges aan bod en bovenaan is de doop van de toenmalige machthebber uitgebeiteld.”

“Ben blij dat ik daar ook niet langer over in het duister tast, schat. En nu als de bliksem naar binnen neem ik aan?”

Portaal van Sint Stefanus

“Nee wacht even. Ik moet je nog vertellen over het portaal van de heilige Stefanus, de eerste martelaar van het katholieke geloof. Aan hem is deze kathedraal namelijk gewijd. Het gesteente boven de deur toont zijn verkiezing tot diaken (iemand die belast werd met de armenzorg), daarnaast zie je zijn arrestatie, daarboven zijn marteldood en vanuit de hemel kijkt de Heer goedkeurend toe hoe hij tot de beschermheilige van Bourges uitgroeit.”

“Mooi zo. En als het de Almachtige behaagt, kan Hij dan ook eindelijk groen licht geven voor het betreden van Zijn bedehuis?”

Kathedraal van het licht

Lichtelijk gepikeerd over Ech Nie’s ongeduld volg ik mevrouw naar binnen en wil haar daar alsnog melden dat de andere twee portalen aan Maria, de moeder Gods, en Willem van Bourges, de stichter van de kathedraal, zijn opgedragen. Maar als ik me eenmaal in het gotisch meesterwerk bevindt, overvalt mij zo’n serene stilte dat ik er voorlopig even het zwijgen toedoe. “Wat is het hier groot hè?”, fluistert Ech Nie na een tijdje. Ik herpak mezelf en prevel zachtjes terug; “De kathedraal van Bourges is de grootste van Frankrijk, schat. Hij oogt zo kolossaal omdat een dwarsschip ontbreekt en er zich aan beide kanten van het schip twee zijbeuken bevinden.”

“Pardon? Kan je dat misschien wat nader toelichten?”

“Vroeger bouwde men kathedralen eigenlijk altijd in de vorm van een kruis, een wijze van construeren die uiteraard verwees naar Jezus’ kruisiging. Het langste gedeelte van het bouwwerk noemde men daarbij het schip, het stuk wat er haaks op stond kreeg de term dwarsschip mee. De zijbeuken slaan op de gangen die parallel aan het schip lopen. Meestal waren dat er maar twee maar in dit geval zijn het er dus vier. Vandaar dat het hier ook zo licht is.”

Kathedraal Bourges gebouwd als glazen piramide

“Licht? Ik vind het hier eerder nogal donker!”

“Ja, dat komt door het noodweer buiten Ech Nie. Maar in feite ben je zojuist een immense, glazen piramide binnengelopen. De twee buitenste zijbeuken zijn namelijk een stuk lager dan de binnenste twee en het (midden)schip steekt daar op zijn beurt weer een behoorlijk stuk bovenuit. Door de trapsgewijze opbouw was men in staat op drie verschillende niveaus vensters aan te brengen en kon men het koor door een zee van licht laten stralen. Tenminste, als het weer een beetje mee wilde werken natuurlijk.”

Hemelse Jeruzalem

Halverwege de 12^e eeuw ontstond de gotiek, een verheven bouwstijl waarbij men Gods schepping zo dicht mogelijk trachtte te benaderen. Kathedralen functioneerden daarbij als godspaleizen. Zij werden gebouwd aan de hand van Gods maatstaf (de gulden snede) en moesten dienen als voorbode van het Hemelse Jeruzalem.

Licht zag men als het middel om dit hemelse ideaal te evenaren. In het evangelie zegt Jezus immers het Licht van de wereld te zijn. Wie hem volgt loopt nooit meer in de duisternis. Met muren van doorschijnend glas, zo was het idee, kon Christus dus makkelijk met Zijn volgers communiceren.

God is Licht

“Glazen muren Ech Wel, dat kan toch helemaal niet?”

“Oh nee? Kijk dan nog maar eens goed om je heen. Waarom denk je dat ze overal van die grote glas-in-loodramen hebben geplaatst? Met hun glorierijke glans glitteren ze toch gelijk het edelgesteente uit het Bijbelboek? En let ook eens op het roosvenster boven de hoofdingang, dat is toch sprekend een fonkelende diamant?”

“Goh, nou je het zegt…”

“En zoals toendertijd gebruikelijk ontwikkelde men rondom het verschijnsel licht een complete christelijke filosofie. Licht zag men als de oorsprong van alles, de oerenergie die aan de basis van het leven stond. Licht werd zodoende vereenzelvigd met de Schepper. Door het gebrandschilderde glas werd Zijn hemelse heiligheid zichtbaar.”

Godshuizen met oost-west-as zijn gericht op het licht

“Hoe dan?”

“Door met iedere dageraad de duisternis te verdrijven en de wederopstanding van het christelijke geloof te bewerkstelligen. Het licht maakte de vertellingen op de glas-in-lood ramen tot het woord van God, een blinkende Bijbel waarop de hele geestelijke wereld tot leven kwam.”

Het was natuurlijk ook niet voor niets dat middeleeuwse kathedralen bijna allemaal op het oosten werden georiënteerd. Met hun oost-west-as wezen ze zowel naar de plaats waar de zon opkwam als naar de plaats waar Christus het levenslicht zag. De andere kant, het westen, gold als zijn tegenhanger. Omdat daar de zon onderging, beschouwden de kathedraalbouwers de Westkant als de donkere zijde, de plaats waar het Laatste Oordeel zou worden uitgesproken.”

Het venster van de Apocalyps

“Behalve de steensculpturen aan de gevel waren ook de glas-in-loodramen bedoeld om de ongeletterde gelovige te onderwijzen in de katholieke leer. Neem bijvoorbeeld het venster van de Apocalyps.

Net als het timpaan is ook dit glas-in-lood raam in drie delen opgebouwd. Onderaan staat Christus in een lang gewaad en met het scherpe, tweesnijdende zwaard tussen zijn tanden. Op Zijn wapen staan de Griekse letters Alfa en Omega (een verwijzing naar Zijn uitspraak; ik ben het begin (Alfa) en het einde (Omega)). Zijn ogen zijn als vlammend vuur en zijn gezicht schittert als de felle zon. Verder heeft Hij in zijn rechterhand het boek met de zeven zegels vast, houdt Hij met Zijn linkerknuist de zeven sterren beet en staan achter Hem de zeven kandelaren van de zeven kerken opgesteld. De hele voorstelling is een bijna perfecte weergave van de eindtijd zoals die in het Bijbelboek Openbaringen beschreven staat.

De rest van de ruit is een al even precieze visuele uitwerking van het Schrift. Als achterliggende boodschap moest het de gemeente meegeven dat de Kerk de enige waarheid sprak en dat ze altijd zou zegevieren.”

“Ongelooflijk, zie je dat allemaal in dat stukkie glas, Ech Wel?”

“Ik heb het licht gezien, Ech Nie.”

Wonderlijk glas-in-lood

“En zoals met de Apocalyps, zo is het met alle glazen. Eigenlijk kan je de hele kathedraal maar het beste beschouwen als één groot prentenboek.”

“Maar je gaat hier toch niet over elk venster je licht laten schijnen hè?”

“Nee, die lijdensweg zal ik je besparen, maar twee stuks wil ik er toch nog even uitlichten. Ten eerste het venster van de relieken van Sint Stefanus. Volgens de overlevering waren enkele bloeddruppels van de heilige (die Sint Ursinus samen met het goede nieuws naar Bourges had gebracht) al goed voor menig wonder, maar deze ruit laat je zien dat zijn stoffelijke resten er ook wat van konden.”

Het venster van Sint Stefanus

“In de onderste cirkel zie je eerst hoe het lichaam van Stefanus na zijn steniging als voer voor de wilde beesten wordt achtergelaten, dan heimelijk wordt begraven en tenslotte, eeuwen later, door een priester wordt herontdekt. Daarboven straalt de middelste cirkel uit hoe zijn lichaam, ondanks de tegenwerking van kwade geesten, in Constantinopel arriveert. En in de bovenste cirkel is zijn aankomst in Rome vastgelegd. De legende eindigt met de bijzetting van zijn lijk in de tombe van Sint Laurentius (waarbij laatstgenoemde zelf een beetje ruimte voor hem maakt).

Gedurende de hele reis vindt het ene na het andere wonder plaats; mensen genezen spontaan bij het ruiken van zijn (zoete) lijkgeur, engelen zingen tijdens de tocht hun kelen schor, de natuur roert zich voortdurend, het Kwaad delft diverse malen het onderspit en in de finale staan er zelfs enkele mensen op uit de dood.”

“Nou nou, die Stefanus lijkt de Here Jezus wel.”

“Dat was dan ook precies de bedoeling, Ech Nie. In de persoon van Stefanus was het net alsof Christus onder de gelovigen was teruggekeerd.”

Het raam van de hemel

“Het tweede venster wat ik voor het voetlicht wil brengen, is die waarop de dood en hemelvaart van Maria staan afgebeeld. Het glas-in-lood is van een later datum, zoals je duidelijk kunt zien, maar heeft daarnaast ook een veel diepere betekenis. Het kunstwerk is namelijk niet alleen een representatie van een Bijbelse gebeurtenis, het glas werd tevens beschouwd als een manifestatie van de Heilige Maagd.”

“Hè? Wat bedoel je daar nou weer mee?”

“Nou kijk, in de opvatting van de glazeniers vormden ruiten een scheiding tussen hemel en aarde. Zij meenden dat op de ramen een nieuwe ordening begon, dat daar het geestelijke met het stoffelijke werd verbonden. Omdat de Moeder Gods volgens het heilige Schrift ook het geestelijke met het stoffelijke verbond, werd zij met het glas gelijkgesteld. Een van haar bijnamen luidde dan ook; het raam van de hemel. Maria kreeg het Goddelijke in haar schoot en baarde het Licht, gelijk het glas de geest ontving en het Goddelijke openbaarde.”

“Jeetje, dat gaat wel heel erg diep hoor hé.”

“Maar gotiek ging niet alleen maar diep mijn lief, het ging ook hoog.”

Spitsboog kenmerkend voor gotiek

Omdat de Bijbel repte van een nieuw Jeruzalem dat zweefde tussen hemel en aarde, en de Kerk de stralende stad van God als uitgangspunt hanteerde, voelden de kathedraalbouwers een sterke behoefte om zo hoog mogelijk te bouwen. Dikke draagmuren behoorden echter vanwege de wens tot meer licht niet langer tot de mogelijkheden. Om toch de druk van het dak te kunnen opvangen introduceerde men de spitsboog.”

“Aha…”

“De spitsboog was een bouwkundige noviteit die de druk van het dak veel beter over de constructie verdeelde en die bovendien als voordeel had dat het de verticaliteit van het geheel accentueerde.”

“Dus een simpele boog kon hetzelfde als een dikke draagmuur?”

“Ja, maar om dat te kunnen begrijpen moeten we wel even naar boven.”

De hoogte in

“Naar boven?”

“Naar het dak.”

“Naar het dak? Kunnen we daar naar toe dan?”

“Allicht. Via de wenteltrap in de noordtoren. Hij telt maar 396 treden…”

“Jezus.”

“Gotiek is reiken naar God, Ech Nie.”

Problemen aan de top

Halverwege de toren blijkt de weg naar de top zwaarder dan gedacht. Eerst verzuren onze benen en daarna dreigt ook ons hart het van de inspanning te begeven. “Toch iets te licht opgevat”, constateer ik luchthartig. Gelukkig weten we na veel gehijg en gekreun het hoogtepunt toch te bereiken “GVD Ech Wel”, hijgt Ech Nie bijna orgastisch, “dat was weer een goed idee van je…”

“Niet vloeken in de kerk schat, dat is de goden verzoeken.”

En alsof de Almachtige die wijze raad nog eens extra wil benadrukken, worden we direct daarna bijna door de storm van het dak geblazen. “Dat bedoel ik dus, hadden we door jouw getier bijna een zondeval gemaakt!”

“Ja, nog effe, krijg ik weer de schuld. Wie is nou dat grote licht die hier met windkracht 10 architectonische hoogstandjes wil bekijken? Dan heb je het licht toch ook niet uitgevonden?”

Steunberen en luchtbogen

Daar Ech Nie zich tussen hemel en aarde niet helemaal op d’r gemak voelt, hou ik het omwille van de lieve vrede kort. “Kijk, zie je die dingen aan de zijkant van de muur? Dat zijn luchtbogen en steunberen. Zij staan daar dus de zijwaartse krachten op te vangen die de spitsbogen hun kant op dirigeren. Vroeger, in de romaanse tijd, deden de dikke muren dat, maar omdat die dus nu vol glas zaten, moest men een andere oplossing bedenken.”

“Laat je me nou echt helemaal daarvoor naar boven klimmen, Ech Wel? Ik kan ze geeneens zien.”

“Nee, dat snap ik. Dan moet je wel even een stukje over de dakrand gaan hangen…”

“Over de dakrand hangen? Ben jij wel helemaal lekker? Alsof het zo niet al gevaarlijk genoeg is!”

“Vertrouw op de Heer, Ech Nie.”

“Maar dan zie ik nog steeds niks, Ech Wel!”

“Nee, ik moet toegeven dat het uitzicht enigszins tegenvalt. Misschien kunnen we ze toch beter vanaf de begane grond bewonderen…”

“Wat?! Dat ga je toch niet menen hè? Man, man, man, ik word nog eens knettergek van jou!” En met die woorden keert Ech Nie me boos de rug toe.

Licht overwint het Kwaad

Eenmaal beneden is ons zonnestraaltje nog altijd Kwaad. “Van jou is ook af en toe geen hoogte te krijgen hè, Ech Nie. Je hoeft toch niet gelijk helemaal uit je dak te gaan om zo’n klein briesje?”

“Klein briesje? Ik was door jouw queeste bijna dood geweest!”

“Nou dat lijkt me lichtelijk overdreven, maar goed…”

“Ja, dat dacht ik wel. Maar ik ben klaar met die hele lichtshow van jou!”

“Oh? En dat lichtpuntje in de verte dan?”

“Kan me niet schelen.”

“Dat lichtpuntje boven die fles wijn?”

“Fles wijn? Waar?”

“Daar in de verte dus…”

“Hmmm, misschien dat ik nog één uitzondering moet maken dan. Het klinkt in ieder geval een stuk zaliger dan al dat verlichte gelul van hiervoor…”

“Aan het eind van de tunnel is er altijd licht, meissie. Ech Wel!”

Ook wel eens de kathedraal van Bourges bezocht, het licht gezien of de hoogte ingegaan? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

Voor wie nog niet genoeg heeft van de kathedraal en de betekenis van zijn glas-in-lood; op onderstaande site worden de ramen tot in detail uitgelicht:

– http://www.therosewindow.com/pilot/Bourges/table.htm

Net zoals de godshuizen van Arles, Bordeaux, Chartres, Mont-Saint-Michel en Vézelay maakt ook de kathedraal van Bourges deel uit van het werelderfgoed Routes van Compostella in Frankrijk. Het patrimonium staat in feite dus twee keer op de lijst.

Adres: Pl. Etienne Dolet, 18000 Bourges, Frankrijk
Jaar van inschrijving: 1992
Officiële website: Bourges-cathedrale.fr

Lees ook:

– In de kathedraal van Burgos kreeg het “nieuwe Spanje” gestalte
– Het afschuwelijke verhaal van Sint Becket en de bedevaart naar Canterbury