Omdat donkere wolken zich boven het park samenpakken, betreden we snel een van de fraaiste paleizen van de Franse monarchie. “Hoewel Fontainebleau zo’n acht eeuwen lang de koninklijke familie herbergde, was het de ons welbekende Frans 1 die het belangrijkste aandeel in zijn werelderfgoedstatus had.”
“Eh, help me effe, Ech Wel. Wie was Frans 1 ook alweer?”
“Dat was die bon vivant die de Renaissance eerst in de Loire-vallei introduceerde (kasteel van Blois, slot Chambord) en later, toen die op het slagveld een smadelijke nederlaag leed, naar Fontainebleu verhuisde.”
“Oh die.”
Italiaanse oorlog brengt Renaissance naar Frankrijk
Renaissance betekent letterlijk wedergeboorte. Het was de periode die volgde op de “duistere” middeleeuwen en waarin de cultuur van de antieke wereld weer tot leven kwam. De Franse belangstelling voor de Renaissance ontstond tijdens de zogenaamde Italiaanse oorlogen, toen Frankrijk samen met de Habsburgers streed om de hegemonie in Noord-Italië (met name Milaan en Napels waren twee langdurige twistappels) en kennismaakte met de uitbundige levensstijl van de daar heersende, exorbitant rijke families.
“Ja, en het was Frans die de stijl naar de Loire-streek haalde, dat zei je al.”
“Klopt, maar Frans kon dat dus doen omdat het hem kort na zijn troonsbestijging in 1515 voor de wind ging. De kersverse koning had met de herovering van Milaan een klinkende overwinning op het onoverwinnelijk geachte Zwitserse huurlingenleger behaald (dat de stad verdedigde) en hield middels Habsburgse toezeggingen tevens uitzicht op het inlijven van Napels.”
Van oorlogsheld tot krijgsgevangene
Eenmaal thuis liet Frans zich de zege smaken. Eerst werd op pleinen en in kerken rondbazuind welk een legendarisch succes hij had behaald en vervolgens reisde hij stad en land af om zichzelf luidkeels toe te laten juichen. De glorieuze zegetochten vonden drie jaar later hun apotheose in een door Leonardo da Vinci opgeluisterd festival waarbij duizenden figuranten de historische slag nog eens dunnetjes overdeden.
“Oh ja, Leonardo da Vinci, dat was zijn persoonlijke ceremoniemeester toch?”
“Ja zo ongeveer wel ja. Maar hij deed nog wel meer dan dat hoor. Getrouw aan de renaissance onderwees hij de leergierige soeverein bijvoorbeeld ook in de kunsten.”
Op de toppen van zijn kunnen hoopte Frans ook de keizerlijke kroon van het Heilige Roomse Rijk te bemachtigen, maar tot zijn groot ongenoegen moest hij die titel in 1519 aan Karel van Habsburg, alias Karel V, overlaten. De onvrede hierover liep zo hoog op dat het twee jaar later tot een hernieuwd, gewapend treffen in Noord-Italië kwam. Dit keer trok Frans echter aan het kortste eind. Niet alleen verloor hij het door hem zo geliefde Milaan, hij werd ook nog eens als krijgsgevangene naar Madrid overgebracht.
Koning Frans sluit vrede met keizer Karel
Niet van enige realiteitszin bevangen schreef Frans aan het thuisfront; Alles is verloren, maar de eer is gered. Dat het vooral dankzij zijn militaire onkunde was geweest dat Frankrijk het onderspit had gedolven liet hij wijselijk onvermeld. Volgens hem lag de schuld van de nederlaag bovenal bij het verraad van zijn bondgenoten (er waren inderdaad enkele medestanders geweest die in het heetst van de strijd naar het andere kamp waren overgelopen). Edelmoedig als hij was weigerde hij daarom aan de vernederende voorwaarden van zijn vrijlating te voldoen.
Lang hield Frans zijn standvastige optreden niet vol. Toen de onderhandelingen niet snel genoeg werden vlot getrokken bezwoer hij alsnog plechtig, onder ede, en op zijn woord als waarachtig heerschap, dat hij al zijn claims op Milaan, Napels, de Nederlanden en het hertogdom Bourgondië zou laten varen. Noem mij slecht en laaghartig, voegde hij er aan toe, als ik me niet aan deze gelofte houd.
Familiebanden moeten schending verdrag voorkomen
Keizer Karel, die er zeker van wilde zijn dat Frans zich aan zijn woord zou houden, eiste dat Frans’ zoons zijn plaats in de Spaanse hoofdstad zouden innemen en dat Frans zijn zus Eleonora, die inmiddels smoorverliefd op hem was geworden, als vrouw zou aannemen.
“Wat?!”
“Ja, Frans was nou eenmaal een innemende persoonlijkheid, dat moet ook gezegd.”
“Ja, maar zo’n huwelijk slaat toch nergens op? Ze waren elkaars aartsvijand?!”
“Dat wel, maar Karel hoopte dat ze op deze manier het verleden achter zich konden laten en dat Frans en hij in de toekomst gezamenlijk zouden optrekken.”
Frans 1 pleegt contractbreuk
Karel kwam alleen bedrogen uit. De inkt van het tractaat was nog niet droog of Frans sloot zich alweer aan bij een alliantie die poogde de Habsburgers uit het noorden van Italië te verdrijven.
“Het werd gelijk weer oorlog?”
“Ja Frans was wat Milaan betreft onvermoeibaar, hij bleef dromen van een blijvende Franse annexatie.”
“Maar de keizer beschikte toch over Frans’ zoons?”
“Dat wel, maar die moesten zich maar even schikken in hun lot, vond Frans, er waren belangrijkere zaken…”
“Tsjongejonge, over slecht en laaghartig gesproken…”
“Ja, en hij was niet alleen zijn opponenten ontrouw, in de liefde toonde hij zich al een evengrote huichelaar.”
Een hof zonder vrouwen is als een tuin zonder bloemen
Hoewel er aan de oevers van de Loire nog druk getimmerd werd aan een prestigieus jachtslot (Chambord) verkaste Frans na zijn terugkeer uit Spanje naar een middeleeuws kasteel in de bossen van Fontainebleau.
“Zodat hij daar ook kon jagen?”
“Ja, maar daarbij beperkte de monarch zich niet alleen tot het schieten van rode en zwarte dieren, hij nam ook elke aantrekkelijke jongedame in zijn omgeving op de korrel. Zijn filosofie luidde; een hof zonder vrouwen is als een tuin zonder bloemen. In zijn ogen was het samenstellen van een zo groot mogelijk boeket zijn heilige plicht en daarom was meneer altijd uit op een nieuwe verovering. Voor zijn populairste maîtresse, een dienstmeisje van zijn moeder, richtte hij een van de mooiste peeskamertjes van het paleis in.”
“Het ziet er inderdaad wel deftig uit, alleen die trap al.”
“Nee joh, die trap werd er eeuwen later pas ingezet, waar het hier om gaat zijn de fresco’s op de muur en het weelderige stucwerk daaromheen.”
“Ja die zijn ook mooi ja.”
“Ja maar niet alleen dat, ze zijn vooral een brutale toespeling op het losbandige leven van de hartenridder.”
Koninklijke peeskamer is een ode aan de liefde
Omdat het Ech Nie niet direct duidelijk is wat ik bedoel, leg ik uit; “die naakte nimfen symboliseren samen met het rijpe fruit om hen heen vruchtbaarheid, de bokkige mannetjes daartussen zijn satyrs die lust en overdaad representeren, de bokkekoppen tenslotte zijn een zinnebeeld van mannelijkheid en potentie. De erotische scènes die zij omlijsten zijn geïnspireerd op het leven van Alexander de Grote, de fenomenale veldheer waarmee Frans zich graag identificeerde.”
“Oh ja, dat was ook zo’n renaissancistisch dingetje hè? Je spiegelen aan grootheden van weleer.”
“Ja en dat deed Frans maar al te graag. Toen hij de eerste keer Milaan aan zijn zegekar spande liet hij medailles uitgeven waarin hij werd vereenzelvigd met Caesar, de Romeinse legeraanvoerder die wel wist wat hij deed…”
Het berust overigens niet op zuiver toeval dat dit zinnenprikkelende werk veel overeenkomsten vertoond met de kunstig weergegeven nimfen en satyrs in het Palazzo del Te. De hertog uit Mantua was een vroegere werkgever van Primaticcio (de schepper van deze creatie) en een goede bekende van Frans.
Frans’ Moeder sluit akkoord met Karels tante
Halverwege de zoveelste Italiaanse oorlog zag het er allemaal nog rooskleurig uit voor Frans, Milaan was wederom onderworpen en zijn troepen dreigden ook Napels onder de voet te lopen, maar helaas voor hem moest hij later dat jaar weer lijdzaam toezien hoe alle veroveringen teniet werden gedaan. Daar beide kemphanen te trots waren om een wapenstilstand te bespreken, toog Frans’ moeder naar de tante van Karel V en beloofde namens haar zoon om Milaan, Napels en de Nederlanden nu echt met rust te zullen laten. Karels tante geloofde Frans’ moeder en samen beklonken ze de (zogenaamde dames)vrede.
“Zei je net niet ook iets over het hertogdom van Bourgondië?”
“Jazeker, maar na ampel beraad slaagde Frans’ moeder erin dat grondgebied voor Frankrijk te behouden. Voor twee miljoen gouden munten wist ze bovendien haar twee kleinzoons uit het Madrileense gevang te krijgen.”
“Oh ja. Dus als ik het goed begrijp kreeg zij met het sluiten van de vrede meer voor elkaar dan zoonlief deed met het voeren van oorlog?”
“Dat heb je helemaal goed, Ech Nie. Het was ook wel tekenend voor het moederskindje dat Frans eigenlijk was, zonder haar speelde hij niks klaar. Liefkozend noemde zij hem altijd, mijn kleine Caesar, omdat haar door een ziener ooit eens was voorgehouden dat ze een aanstaande koning gebaard had. Om hem voor die zware job te prepareren schonk ze hem een gedegen literaire opleiding en sprong ze bij moeilijkheden altijd voor hem in de bres.”
“En hield de vrede stand?”
“Nee een paar jaar na moeders heengaan viel Frans opnieuw Milaan aan.”
Frans’ galerij zit vol salamanders
Wie vreest dat iets niet afkomt begint niets. Hoewel Frankrijk onder zijn bewind de ene na de andere oorlog uitvocht, de islamitische horden dreigden de poorten van Wenen in te rammen en de kerk dankzij de nieuwe leer van Maarten Luther op zijn grondvesten schudde, zag Frans daar geen enkele reden in om dan maar even pas op de plaats te maken. Hij wenste een Fontainebleau dat zou uitblinken in renaissancistische kunst, en dus gaf hij het bevel om dat realiseren. Of er nou wel of geen grote omwentelingen in de wereld plaatsvonden.
Uiteraard werd het pronkstuk van zijn paleis, een ruim zestig meter lange galerij die zijn privévertrekken met de kapel van de heilige Drie-eenheid verbond, ter meerdere eer en glorie van hemzelf opgetrokken. “Vandaar dat de letter F en de salamander hier alom tegenwoordig zijn.”
“De salamander?”
“Ja, dat diertje diende Frans als logo. In de middeleeuwen ontstond namelijk het geloof dat het beest vuurbestendig was. De salamander voedde zich met vuur, en bluste het indien nodig. In de symboliek werd dit gegeven uitgelegd alsof de salamander een onverwoestbaar schepsel was dat het kwade bestreed en het goede (de rechtvaardigheid) handhaafde.”
Fresco’s zijn een lofzang op Frans’ deugden
“Natuurlijk droegen de fresco’s en de het stucwerk eveneens hun steentje bij aan het bewieroken van het Franse staatshoofd. Kunsthistorici hebben in het verleden veel moeite gehad ze juist te interpreteren maar jij mag jezelf gelukkig prijzen met het feit dat ik daar geen enkele moeite mee heb…”
“Oh, nou dat zullen we nog weleens zien, Ech Wel. Wat heeft deze tekening te betekenen bijvoorbeeld?”
“Dat is een makkie. Hier wordt Frans weergegeven als de nieuwe Caesar, die behoeft toch geen verdere uitleg?”
“Nee, dat heb je net verteld. Volgende dan. Hoe zou je deze willen duiden?”
“Dat jongeren hun ouders moeten respecteren. De twee jongemannen die de strijdkar van hun moeder voorttrekken herinneren ons tevens aan de goede band die Frans met zijn moeder had.”
“Jaja. Okee. En deze schipbreuk dan?”
“Dat is de mythe van Nauplius, een Griekse tragedie waarbij een vader bloedig wraak neemt voor de onrechtvaardige dood van zijn zoon. Het verwijst naar het verraad dat Frans ten deel viel toen hij Milaan aan Karel V moest laten.”
“Nou, ik moet zeggen dat je aardig op de hoogte bent. De laatste dan, wie is die gast op de vlucht met die blinddoek om”
“Daar wordt de personificatie van Onwetendheid verjaagd. Een typisch renaissancistisch tafereeltje daar dit tijdperk zich kenmerkte door een grote dorst naar kennis. De koning profileerde zich dan ook graag als de beschermheer van de letteren. Niet geheel zonder reden trouwens; want vanuit zijn boekenkabinet ontsproot zich de latere, nationale bibliotheek.”
Muziek begeleidt het einde van de Franse koning
Aan het eind van de tunnel bevindt zich de kapel van de Heilige Drie-Eenheid. Terwijl we de rijke decoratie aan het bewonderen zijn (die de komst van de barok aankondigde) vertel ik Ech Nie dat de vele amoureuze avontuurtjes van Frans hem uiteindelijk de das omdeden. In zijn twintiger jaren liep de notoire vreemdganger reeds syfilis op, maar een abces in de geslachtsorganie maakte zijn leven later pas een echte kweliing. In 1547 (na een laatste oorlog met Karel om Milaan en Napels uitgevochten te hebben) blies hij zijn laatste adem uit. Zijn zoon Hendrik II nam het stokje over en net als alle koningen na hem voelden zij de onweerstaanbare drang om dit protspaleis nog opzichtiger te maken dan het al was.
Of het nou Frans’ overlijden was of de klassieke tonen die ons door een kleine orkestje in de kapel van de Heilige Drie-eenheid ten gehore werden gebracht, weet ik niet, maar op de klanken van het requiem deden wij er voor de rest het zwijgen toe. Zelfs in de nabijgelegen balzaal, wiens iconische programma op de thema’s Liefde, Harmonie en Eendracht gebaseerd zou zijn, wisselen we geen woord. Pas bij de slaapkamer van de koningin verlicht ik Ech Nie weer met enkele pakkende wetenswaardigheden.
Franse Revolutie beëindigt luxe leventjes Frans koningshuis
Een gearrangeerd huwelijk was niet iets waar alleen de zus van Karel V mee te maken kreeg, in het kleine wereldje van de Europese koningshuizen moest halverwege de 18e eeuw ook het jonge prinsesje Marie Antoinette, dochter van de Habsburgse keizer, er aan geloven. Zij werd toegewezen aan de Franse koning Lodewijk XVI. De huwelijksceremonie werd in haar thuisstad Wenen voltrokken, en omdat haar aanstaande echtgenoot geen kans had gezien tijd voor haar vrij te maken, trouwde ze voor de gelegenheid maar met haar broer. Na de plechtigheid werd ze bij de Franse grens afgeleverd en duurde het nog een week voor ze haar man eindelijk ontmoette.
Gedurende de herfstmaanden verbleef het stel in Fontainebleau alwaar manlief zich vermaakte met de jacht, terwijl Marie-Antoinette lekker met zichzelf tutte tussen de parelmoeren muren van haar met goud en spiegels behangen pruilkamertje (boudoir). De kamer was speciaal naar haar wensen omgebouwd en lag direct naast haar slaapkamer.
“Het is wel een echt koninginnebed hè, vindt Ech Nie, met al die blingbling. Ik vraag me alleen af of het ook echt lekker ligt?”
“Dat heb je waarschijnlijk gemeen met Marie-Antoinette, schat. Ofschoon zij het koninklijke nestje bestelde leefde ze niet lang genoeg om er ook daadwerkelijk in te kunnen rusten. Verbolgen over haar spilzieke gedrag, en dat van de rest van de Franse bovenlaag, kwamen de hongerige burgers in opstand, en maakten ze haar, en haar man, een kopje kleiner onder de guillotine.”
Napoleon in conflict met de paus
Na de opstand deed de Franse Revolutie verwoede pogingen zijn motto vrijheid, gelijkheid en broederschap over gans Europa te verspreiden. Traditiegetrouw richtten ze hun pijlen daarbij ook weer op het nog altijd door hen begeerde Noord-Italië. Dit keer bracht hen dat echter niet alleen in botsing met de Habsburgers (wiens Rijk ze reduceerden tot Oostenrijk-Hongarije) maar eveneens met de soeverein uit het Vaticaan.
“De paus?”
“Yep. De baas van de katholieke kerk was al niet zo gecharmeerd van de Franse Revolutie, die het onteigenen van kerkelijke bezittingen in Frankrijk tot gevolg had gehad, maar raakte helemaal vertoornd toen de revolutionairen Avignon en omstreken annexeerden.”
“Hoezo?”
“Omdat het zijn grondgebied was! Het werd nog erger toen onder aanvoering van Napoleon de verdere verovering van Italië gestalte kreeg en de rest van de Pauselijke Staat, inclusief Rome, bij het nieuwe keizerrijk werd gevoegd. Daarbovenop kreeg de paapse baas het verzoek om afstand te doen van zijn wereldlijk gezag.”
“En daar had die zeker geen trek in?”
“Nee dat ging hem te ver. Hij reageerde door de dieven van het patrimonium van Petrus in de ban te doen.”
Paus wordt opgesloten in Fontainebleau
“Dat de Heilige Vader niet naar de pijpen van de Fransen danste zorgde voor zoveel chagrijn bij laatstgenoemden dat ze besloten het kerkhoofd dan maar mee naar Fontainebleau te nemen…”
“Hè?”
“Ja, in afzondering van zijn clerus dachten de Fransen beter zaken met hem te kunnen doen. Fontainebleau was bovendien geen onbekend terrein voor de opperherder want voorafgaand aan Napoleons keizerskroning (in tegenstelling tot Frans mocht de kleine generaal zich wel even met de keizerskroon tooien) had hij hier ook al eens gebivakkeerd. Toen op uitnodiging van Napoleon zelf, die hem had gevraagd om naar het voorbeeld van Karel de Grote de zalving van de aanstaande keizer voor zijn rekening te nemen. De paus had daarmee ingestemd en als blijk van goede wil had de Franse legeraanvoerder de Heilige Stoel omringd met meubilair en schilderijen die hij kort daarvoor van hem had ontvreemd.”
“Ja hoor.”
“Ja echt.”
Russische winter doet Napoleon de das om
Met Napoleon als Franse leider onderging Fontainebleau een kleine metamorfose. Hij herstelde de schade die tijdens de Revolutie was ontstaan, liet het gouden toegangshek versieren met de keizerlijke adelaar, verbouwde de koninklijke slaapkamer tot keizerlijke troonzaal en verving de koninklijke F in Frans’ galerij voor een Keizerlijke N.
“Oh daar heb ik niks van gezien?”
“Nee dat van die letters is later allemaal weer teruggedraaid. Hoe dan ook, het is in deze keizerlijke residentie dat Napoleon de paus gevangen zette en zelf op veldtocht naar Rusland vertrok.”
“Ai, dat liep niet helemaal goed af toch?”
“Nee niet echt. Men beweerde dat God de hand van hem had afgekeerd omdat hij de plaatsbekleder van Christus had opgesloten. Of dat ook daadwerkelijk het geval was weet slechts de Voorzienigheid maar dat zijn armee zich compleet stuk liep op de Russische winter is een vaststaand feit. Het duurde daarna niet lang of zijn Napoleonistische wereldrijk stortte ineen.”
Cour d’Adieu
“En toen kon de paus weer naar huis?”
“Inderdaad, die keerde met opgeheven hoofd terug naar zijn gewijde zetel in Rome. Napoleon daarentegen, moest met het schaamrood op de kaken Fontainebleau verlaten. Hij werd verbannen naar Elba. Voor zijn uitzetting nam hij afscheid van de keizerlijke garde op het voorplein van het paleis, dat sindsdien het plein Cour d’Adieu wordt genoemd.”
“Misschien moeten wij dat ook maar eens zeggen…”
“Wat?”
“Adieu!”
“Ah, Oui, c’est fini. Ech Wel!”
Ook wel eens het paleis Fontainebleau bezocht? Ruzie met de keizer of de paus gehad? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Frans’ obsessie om Milaan in handen te krijgen is wel enigszins vergelijkbaar met de wil van Lodewijk XIV om Frankrijk natuurlijke grenzen te bezorgen. Om dat plan te verwezenlijken werden er ook vele oorlogen om Straatsburg en Luxemburg uitgevochten.
Wie meer wil weten over de vete tussen Frans en Karel kan zich uitleven met de uit 6 delen bestaande historische karakterstudie die De Gids uitgaf en die valt terug te lezen op de site DBNL.
Uit de met stucwerk omlijste erotische en mythologische voorstellingen op de wanden van het paleis kwam de school van Fontainebleau voort, een kunststroming die zich met name onderscheidde door een lastig te doorgronden betekenis achter hun allegorische voorstellingen.
In 1517 stond Frans aan de basis van een ander werelderfgoed; havenstad Le Havre
Adres: 77300 Fontainebleau, Frankrijk
Jaar van inschrijving: 1981
Officiële website: chateaudefontainebleau
Lees ook:
– Kopje onder in Florence na overdosis kunst uit Renaissance
