Aangezien Ech Nie eind 2015 tussen twee banen inzat, dacht ik dat zij wel tijd genoeg zou hebben om zich in ons aanstaande adventsuitje naar Trier te verdiepen. “Maar jij bent juist zo goed in het duiden van werelderfgoed, Ech Wel. Wat verwacht je dan van mij?”
“Nou gewoon dat je ook eens wat vertelt.”
“Maar waarover dan?”
“Nou kerst en wijn zijn toch jouw ding? Doe daar eens wat mee…”
Augusta Treverorum
In 16 voor Christus stichtte de Romeinse keizer Augustus de stad Augusta Treverorum, vernoemd naar hemzelf en de onderworpen Keltische stam Trevieren. De aan de oevers van de Moezel gelegen plaats groeide naar verloop van tijd uit tot de hoofdstad van de Romeinse provincie Gallië en gold vanaf 293 bijna honderd jaar als het bestuurlijk centrum van de West-Romeinse keizers. Als gevolg van die voorname positie werd Roma Secunda (het tweede Rome) al snel uitgerust met een forum, basilica, amfitheater, circus en thermen. Reden voor Unesco het klassieke erfgoed in 1986 tot patrimonium der mensheid te promoveren.
Porta Nigra, de beroemde Romeinse stadspoort
De trots van Trier is de Porta Nigra, de zwart uitgeslagen toegangspoort die de Romeinen 170 jaar na Christus in het noorden van de stad bouwden. “En”, meldde ik, “dat die zo goed bewaard is gebleven danken we aan de comfortabele sloffen van de plaatselijke bisschop Poppo.”
Omdat Ech Nie die opmerking niet begreep legde ik uit: “Toen Poppo na jarenlange ontbering zijn koude voeten met een paar pantoffels verwende, voelde dat zo behaaglijk aan dat hij spontaan verliefd werd op de schone zuster die ze had vervaardigd. De lust naar deze dame riep echter ook veel schaamte bij hem op. In de ogen van de Kerk was begeerte een zonde en daarom besloot hij een pelgrimstocht naar Jeruzalem te ondernemen om op die manier boete te doen voor zijn begane ondeugd.
Bisschop Poppo en kluizenaar Simeon
Op zijn bedevaart naar het oosten werd hij vergezeld door een uit het Siciliaanse Syracuse afkomstige kluizenaar, genaamd Simeon, waarvoor hij zoveel respect kreeg dat hij, eenmaal thuis, diens langgekoesterde wens in vervulling liet gaan; hij liet hem inmetselen in de oostelijke toren van de Porta Nigra.”
“En zo bleef de Porta Nigra behouden?”
“Indirect wel ja, want nadat Simeon in 1035 in zijn kerker overleed werd hij door de paus heilig verklaard en in opdracht van zijn beschermheer Poppo, die hem gedurende zijn isolatie van voldoende wijn en spijs had voorzien, in de stadspoort begraven. Ter ere van die gelegenheid werd het Romeinse bouwwerk tot een kerk omgebouwd en kon het dus niet, zoals het geval was bij bijna alle andere Romeinse gebouwen van de stad, tot een steengroeve vervallen.”
Glühwein op markt Trier
Via de Simeonstrasse en langs het oude Simeonsstift kwamen we daarna aan bij de Hauptmarkt. Het was de meest wondervolle tijd van het jaar en dus hielden we met een dampende Glühwein op het centrale plein de traditie hoog. “Ach wat een heerlijkheid”, riep Ech Nie bij het naar binnenslurpen van de hete lekkernij. “Zeker!”, beaamde ik plechtig. Waarna zij haar eerste wetenswaardigheden van de dag te berde bracht. “Wist je trouwens dat het ook de Romeinen waren die hier wijn introduceerden?”
“Uiteraard, dat hebben ze toch op zoveel plaatsen gedaan?”
“Maar was het jou ook bekend dat zij als eersten op het idee kwamen om de godendrank te verwarmen?”
“Nee dat dan weer niet…”
“Het klimaat boven de Alpen was zoveel guurder dan wat ze gewend waren dat ze met het hete brouwsel probeerden op temperatuur te blijven. Door er bovendien peper, honing, laurier of saffraan aan toe te voegen geloofden ze dat er een geneeskrachtige werking van de vruchtendrank uitging.”
“Glühwein is dus goed voor lijf en leden?”
“Inderdaad. Nog maar eentje doen dan?”
Fresco in Romeins paleis
Na onze mokken geleegd te hebben togen we opgewarmd en wel naar de nabijgelegen Dom van Trier. De kathedraal is nog van Romeinse origine en werd in opdracht van de eerste christelijke keizer, Constantijn de Grote, gesticht op de plaats van een voormalig paleis. Volgens de overlevering was het de residentie van zijn moeder Helena waarboven de kerk werd opgetrokken, maar anderen meenden dat zijn vrouw Fausta hier resideerde. “Een en ander heeft er vooral mee te maken hoe je de centrale figuur van een drie meter onder de kerkvloer geborgen fresco interpreteert.”
“Hoezo?”
“De schildering bestond uit zo’n 30.000 antieke fragmenten en dat maakte identificatie van de gepenseelde dame nogal gecompliceerd. Deskundigen waren jaren zoet met het uitpluizen van de ingewikkelde puzzel en concludeerden uiteindelijk dat ze het eigenlijk allebei wel zouden kunnen zijn. Verder was hen opgevallen dat het meesterwerk al enkele jaren na zijn totstandkoming was vernietigd.”
Dom van Trier
“De professoren uit het Fausta-kamp verklaarden dat laatste door te wijzen op de nietsontziende woede waarin Constantijn ontstak toen hij hoorde van het misdadige overspel tussen Fausta en zijn zoon. Uit pure razernij beval hij niet alleen de onmiddellijke terechtstelling van zijn directe naasten, hij eiste eveneens dat elke herinnering aan hun bestaan werd uitgewist. Zodoende ging haar beeltenis aan gruzelementen en werd (bij wijze van schuldvereffening) haar domicilie tot een imposante Dom omgebouwd.”
“Klinkt heel christelijk inderdaad.”
“Ja maar voor Helena sprak dan weer dat zij de stad Trier en haar toenmalige bisschop zeer genegen was. Na haar bezoek aan het Heilige Land, waar ze volgens de overlevering enkele van de belangrijkste christelijke relikwieën terugvond, zou de vrome dame dan ook twee van haar kostbaarste schatten, een Heilige Spijker waarmee de Heiland aan het kruis genageld zat en de Heilige Rok die hij tijdens Zijn kruisiging op Golgotha droeg, aan de priester cadeau hebben gedaan. Tevens zou ze hem bij die gelegenheid hebben opgedragen haar paleis te verheffen tot een heiligdom die recht deed aan de unieke relieken.”
Heilige Rok van Trier
Daar we met kerst de geboorte van het kindeke Jezus vieren, en Ech Nie in deze periode altijd vervuld lijkt van de Heilige Geest, kon ze niet wachten om het onderkleed van de jarige job met eigen ogen te aanschouwen. Het sacrale kleinood ligt op een gewijde plaats in het oostkoor en wordt bewaakt door Constantijn en Helena. Terwijl Ech Nie verwoede pogingen deed het gewaad in het blikveld te krijgen (wat helemaal niet mogelijk is, maar dat wist zij niet) zag ik me toch genoodzaakt het belang van de Rok wat af te zwakken.
“Zeker, er wordt door de katholieken altijd heel gewichtig over de jurk gedaan, dat ze door Maria is geweven en zo, en dat het vanwege het ontbreken van een naad symbool staat voor de eenheid van de kerk, (iets waar Constantijn zich gedurende zijn leven hard voor maakte) maar in feite weet niemand of het linnen ook daadwerkelijk aan Jezus toebehoorde.”
“Ja, wat is dat nou weer?”
“Typisch middeleeuws zou ik zeggen.”
Middeleeuwse reliekencultus
De eerste eeuwen na de val van het West-Romeinse Rijk kenmerkten zich door volksverhuizingen, verwoestingen (Vikingen) en verloedering. Het inwoneraantal van Trier nam drastisch af en de eens zo machtige Romeinse monumenten verbrokkelden tot ruïnes. Met de komst van aartsbisschop Poppo (iets voorbij het eerste millennium) kwam daar verandering in. Hij bracht met een uitgebreide renovatie en een imposant Westwerk de oude Dom weer terug tot zijn voormalige glorie en wist na het overlijden van zijn vriend Simeon (en het verbouwen van de Porta Nigra) ook weer een gestage stroom van toegewijde pelgrims richting zijn machtsgebied te trekken.
Honderdvijftig jaar later, toen het Westen nog meer in de ban van bedevaarten en kruistochten geraakte, groeide binnen de Kerk de belangstelling voor zaken die in relatie met overleden heiligen stonden. De verering van martelaren had binnen de godsdienst altijd al zijn plaats gehad maar nu werden ook aan stoffelijke resten bovennatuurlijke krachten toegedicht. Te midden van die steeds gewichtiger wordende reliekencultus stuitte de bisschop van Trier plots op de Rok van de Heer.
“En daar zet jij je vraagtekens bij?”
“Ik vind het inderdaad wel erg toevallig dat een reeds duizend jaar eerder zoekgeraakt kledingstuk precies tevoorschijn komt op het moment dat de verering van relieken een vlucht heeft genomen. Zeker als ook pas na de vondst de legende ontstaat waarin wordt geclaimd dat de Rok een gift was van de Heilige Helena. Daarvoor had helemaal niemand daar ooit over gerept.”
Schatkamer vol kerkelijk speelgoed
Toen ik nog wat verder uitweidde over de tunieken geschiedenis (Luther had het over die zwendel op de Trierse duivelsmarkt en de nazi’s (toch al verzot op bruine hemden) lieten Hitlers machtsovername gepaard gaan met een bedevaart naar de Heilige Rok) kreeg Ech Nie van het vermeende, bisschoppelijke bedrog zo’n wrange smaak in de mond dat ze die onmiddellijk met een glas Glühwein weg wilde spoelen. “Hohoho”, riep ik snel, “er valt hier nog genoeg ander kerkelijk speelgoed te bewonderen hoor.” Maar hoe ik haar ook probeerde te enthousiasmeren voor de gouden bisschopsring van Poppo, de codex van de Heilige Simeon of de schedel van Sint Helena, ze bleek niet meer te vermurwen. Al waar ze nog in geloofde was een nieuwe beker bisschopswijn.
“Zo meteen Ech Nie, we kunnen toch moeilijk aan de buurvrouw van de Dom voorbij gaan.”
Onze-Lieve-Vrouwekerk
In de Romeinse tijd vormden vier met elkaar in verbinding staande basilieken één groot sacraal bouwwerk maar nadat eerst de destructieve Noormannen het complex al halveerden, werd begin 13e eeuw ook het zuidelijke deel wegens bouwvalligheid afgebroken. Hiervoor in de plaats bouwde een groep uit de Champagnestreek afkomstige steenhouwers de eerste gotische kerk van Duitsland.
“Hmmm, champagne…”
”Ja ik dacht al dat jou dat aan zou spreken. Maar het gaat nu even niet over feestelijke bubbels maar over een architectonische liefdesverklaring aan de Moeder Gods. Op de plattegrond van een twaalfbladige roos, een symbool voor Maria, de Rosa Mystica, staan twaalf zuilen die verwijzen naar de twaalf apostelen en de twaalf stammen van het uitverkoren volk. De vierkante, centrale toren is versierd met lelies, een ander symbool van Maria, en in navolging van haar buurman hebben ze hier de Jurk van Onze-Lieve-Vrouw in een schrijn opgeslagen.”
Geboorte van Christus
Terug achter onze traditionele Glühwein nam Ech Nie het kaneelstokje weer van mij over en berichtte me over de Romeinse tradities waaraan we het kerstfeest te danken hebben. “Sowieso was het vieren van een verjaardag een typisch Romeins gebruik waar andere volken zich niet mee bezig hielden. Het probleem met Jezus was alleen dat niemand precies wist wanneer die ter wereld was gekomen. Dus toen onze vriend Constantijn zich voornam om ook de geboorte van de Heiland te eren moest die nog wel even uitdokteren wanneer Hij nou precies het levenslicht zag.”
“Hè? Dus in den beginne vierden ze geen kerst?”
“Dat klopt, Ech Wel. In de eerste paar eeuwen van onze jaartelling vonden gelovigen Christus’ dood en wederopstanding veel belangrijker. Kerst ging pas tellen toen Constantijn de datum van 25-12 had vastgesteld.”
Jezus volgt Sol Invictus op
Schriftgeleerden meenden dat de Verlosser op 25 maart in Maria’s smetteloze schoot ontsproten was en waren dus na een klein rekensommetje uitgekomen op 25 december (negen maanden later) als de dag van bevalling. Toeval of niet, maar die datum viel exact samen met de feestdag van zonnegod Sol Invictus.
“Sol Invictus?”
“Ja de onverslaanbare zonnegod die de Romeinen ieder jaar roemden vanwege zijn overwinning op de duisternis. Constantijn identificeerde zich met Sol en had de zondag, zijn heilige dag, al eens tot een verplichte rustdag verklaard. (alleen degenen die wijnranken dienden te planten hoefden zich daaraan niet te houden) Met de aanvaarding van het christendom nam Jezus de rol van nieuwe en ware zon over en kreeg Hij de vacante titel Licht van de Wereld. Daarom werd Hij ook vaak met een stralende zon rond Zijn hoofd afgebeeld, of al rijdend in een zonnewagen.”
Basilica van Constantijn
Daar het alweer laat was lieten we het voorlopig bij twee kommen Glühwein en meldden ons korte tijd later bij de Basilica van Constantijn. “Een beetje verneukeratieve naam misschien”, zei ik tegen vrouwlief, “maar in de tijd van Constantijn functioneerde deze enorme ruimte niet als een kerk maar als de keizerlijke ontvangstzaal. Ze was uitbundig gedecoreerd met marmer, beeldhouwwerk en mozaïek en daar waar nu het koor is, zetelde vroeger de keizer.”
“Maar waar is al die pracht en praal gebleven dan? Het oogt nogal kaal…”
“De afgelopen eeuwen was het niet áltijd vrede op aarde, Ech Nie. Diverse oorlogen en verbouwingen deden hem geen goed. Zo verbouwden de Franken de basilica tot een burcht, sloopte de bisschop ten faveure van zijn vorstelijke residentie twee muren en brandde hij tijdens gewapende conflicten diverse malen finaal af. Dat er überhaupt nog wat van over is gebleven hebben we te danken aan de protestante, Pruisische koning. Toen hij in de 19e eeuw het katholieke Trier onder zijn hoede kreeg, en voor zijn evangelische ambtenaren een geschikte plaats van aanbidding zocht, beval hij de resten van het klassieke gebouw terug te brengen tot zijn oorspronkelijke staat. Na oplevering schonk hij de reconstructie aan de Lutherse gemeente.”
Joelfeest en Saturnalia waren voorgangers Kerstmis
Lang hielden we het niet vol bij de sobere Konstantinbasilika en met het inslaan van de schemering besloten we de rest van het Trierse werelderfgoed voor morgen te bewaren. Konden we ons tijdens de weinnachten tenminste richten op de dingen waar we echt goed in waren: Glühwein drinken. Staand onder een van de vele kerstbomen op de markt schoot me ineens het Germaanse Joelfeest te binnen. Was dat niet omstreeks de tijd van de winterzonnewende, het keerpunt in het jaar, het moment dat de dagen weer gingen lengen en het nieuwe licht met vreugdevuren werd onthaald? Toen groenblijvende sparren de vruchtbaarheid van de natuur en de komst van het voorjaar symboliseerden?
“Een wijdverbreide mythe inderdaad”, erkende Ech Nie, “die ten tijde van de Romantiek door sprookjesverteller Grimm in de wereld is gebracht. Maar de oude Germaanse tradities waarover hij sprak hadden vooral tot doel het destijds dolende Duitsland een eigen heroïsche identiteit te geven.”
“Dus jij wil zeggen dat de kerstboom niet Germaans is?”
“Nou het geloof in oude bomen zat diep geworteld in de Duitse aarde, dus zover zou ik niet willen gaan, maar het is ook niet zo dat de Germanen de enigen waren die hun woningen met groen optuigden. De Romeinen deden dat eind december net zo goed. Bovendien gold hun feest, de zogenaamde Saturnalia, als een feest van overvloed. Veel eten en drinken was gebruikelijk en presentjes uitdelen deden ze al evenzeer.”
Bruine kerst in Weinstube zum Domstein
Geen Trier zonder Weinstube, beweerde Ech Nie op zeker moment. Dus toen het steeds kouder werd en we de zoete aftreksels een beetje zat raakten, bestelden we twee prestigieuze Riesling (de koningin van de druiven) in de Trierse taverne zum Domstein. Proostend op een paar fijne dagen boomden we vervolgens nog wat verder over de Germanen en hun fascinatie voor kerst.
Geen feest zo Duits als het kerstfeest!, brulden de nazi’s. Zij gingen aan de haal met Grimms gedachten en probeerden de godsdienst zoveel mogelijk van het feest los te weken. Met het nieuwgeboren Joodse kind hadden zij immers weinig op…
“Nee hun absurde streven om het christendom van Semitische smetten vrij te maken zagen we op de Wartburg al…”
“Dat klopt. Maar eigenlijk waren ze van mening dat het hele christelijke aspect dienden te verdwijnen. Zo kreeg het volk tijdens de nationaalsocialistische kerstviering zelfs het advies om eigengemaakte koekjes niet langer het uiterlijk van een engel mee te geven, maar te presenteren in de vorm van een zonnewiel of de bliksemschichtrune van de SS. Dat paste namelijk beter in de Germaanse wereldvisie van het Nazi regime…”
“Ja die bruinhemden waren behoorlijk van God los, dat was me wel bekend. Maar desondanks bleven ze het kerstfeest als typisch Duits presenteren?”
“Ja maar in feite was het dus de zogenaamde Germaanse oorsprong en de oeroude Duitse Blut-und-Boden-mentaliteit die ze bewierookten.”
Romeinse brug en amfitheater
De volgende dag stond als eerste de Romeinse brug op het programma. De 2000 jaar oude pijlers waarop het horizontale gedeelte van de oeververbinding rust zijn nog altijd sterk genoeg om het zware verkeer van tegenwoordig te dragen maar zijn voor de rest niet bijzonder aantrekkelijk om te bezichtigen. Kwam nog eens bij dat we de bruine kerst van de nazi’s wel erg lang hadden bediscussieerd (lees; we stonden met een flinke kater gans aan de waterkant). We trokken hem daarom maar snel door naar het esthetisch veel aanlokkelijkere amfitheater op de Petrisberg.
“Nou zo geweldig inspirerend ziet het er ook weer niet uit, Ech Wel.”
“Nee, dit is nou wat je krijgt als je een monument als steengroeve gaat gebruiken. Dan blijft er nog maar weinig over. Het is dat de tribunes tegen de berg aan werden gebouwd, waardoor de contouren nog zichtbaar zijn, anders was ook deze arena ten onder gegaan.”
Voor de goede orde daalden we nog even af in de catacomben van het stadion, waar de gladiatoren en wilde dieren zich vroeger klaarmaakten voor het gevecht, maar het kon ons maar weinig bekoren. “Had ik eigenlijk al verteld dat het Weinkulturpfad hier bovenaan de heuvel begint?”
Wijncultuurpad
“Wat zei je?”
“Het wijnkultuurpad. Tussen een kleine twee kilometer aan wijngaarden leer je alles over de veelzijdigheid van het wijnbouwwerk. Bodemgesteldheid, teelt, oogst, je kent het wel.”
“Is dat leuk?”
“Het wordt afgesloten met een fijne wijnproeverij…”
“Ah, kijk schat, dat zijn nou de dingen die ik wil horen! Zie je nou wat een goede voorbereiding kan doen?“
“Zeker. Maar ik heb je toch al de hele tijd van degelijke informatie voorzien?“
“Dat is waar. Je hebt het goed gedaan. Moeten we vaker doen.”
“Ech Wel!”
Fijne feestdagen iedereen!
Ook wel eens de Romeinse monumenten van Trier gezien? Wijn gedronken of kerst gevierd? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Net als veel Duitse steden ontsnapte ook Trier niet aan de geallieerde bombardementen van de Tweede Wereldoorlog. Reden voor Unesco slechts negen Romeinse monumenten van de stad tot werelderfgoed te verklaren. Dit zijn:
- Porta Nigra (zwarte poort)
- Dom van Trier
- Onze-Lieve-Vrouwekerk
- Aula Palatina (Basilica van Constantijn)
- Romeinse brug
- Amfitheater
- Keizerlijke thermen
- Barbara thermen
- Zuil van Igel (een Romeinse grafzuil die in het dicht bij Trier gelegen dorpje Igel ligt)
Behalve Glühwein op de kerstmarkt, Riesling in de Weinstubes en viti-achtergronden op het Wijncultuurpad kan je ook nog een toost uitbrengen bij de Verenigde Hospitiën. De oudste wijnkelder van Duitsland bevindt zich in twee pakhuizen die rond 330 na Christus werden gebouwd nabij de toenmalige Romeinse haven.
Wie nog geen genoeg heeft van de Romeinen kan zijn hart ophalen in het Rijnlandse staatsmuseum (Rheinisches Landesmuseum). Hier valt onder andere het wijnschip van Neumagen, (grafmonument van een wijnhandelaar) de grootste Romeinse goudschat ooit gevonden, (18,5 kg aan puur gouden munten) een indrukwekkende collectie aan Romeins mozaïek en een maquette van Trier in Romeinse tijden te bewonderen.
Geen werelderfgoed, maar voor sommige bezoekers van Trier misschien toch interessant; het graf van de apostel Matthias (de vervanger van verrader Judas) is te vinden in de benedictijnerabdij Sint-Matthias en het geboortehuis van Karl Marx (de grondlegger van het socialisme) op het adres Brückerstrasse 5.
Jaar van inschrijving: 1986
Boekentip: Kerstmis onder vuur, Kevin Sprenger. Een boek over kerst in de Tweede Wereldoorlog. Hierin wordt onder andere beschreven hoe verwrongen de nazi’s tegen het christelijke feest aankeken. Een uitgebreid gedeelte is hier te vinden.
Lees ook:
– Himmler “zuiverde” stiftskerk Quedlinburg tot sinister SS-heiligdom
– Op de kerstmarkt van Hildesheim boom je over rozen
