Terwijl wij chagrijnig en met een barstende koppijn op zoek zijn naar middelen die onze enorme kater kunnen wegwerken, (na een twee uur durende rit vanuit Regensburg, dwars door het Beierse woud en het Tsjechische oerbos, in de stromende regen, over smalle weggetjes en zonder enige vorm van straatverlichting, zagen we ons, na de veilige aankomst in Lipno, genoodzaakt dit heugelijke feit met een flinke plas bier te vieren) worden we links en rechts voorbij gesneld door allerlei in trainingspak gehulde figuren. “Wat een sportievelingen allemaal joh”, merkt Ech Nie geïrriteerd op. “Het lijkt hier wel een trainingskamp.”
“Inderdaad zeg, gestoorde lui. Gaan een beetje lopen rennen als ze vakantie hebben…”
“Maar ik heb wel eens gehoord dat je door hard trimmen ook snel van je houten kop af kan komen…”
“Nou dan weet ik wel iets veel beters hoor Ech Nie; wij gaan lekker het werelderfgoed van Holašovice bezoeken! Daar knapt een mens pas echt van op!”
Verkenning van voormalig Sudetenland
Eigenlijk hadden we het uitverkoren Landal Greenpark geboekt vanwege de aanwezigheid van water en strand, maar omdat de nevel in onze kop niet de enige mist is die er boven onze eerste vakantiedag hangt, besluiten we de omgeving met de auto en een door de receptie verstrekte routekaart te verkennen. “Hoe bedoel je, 165 kilometer lang?! Ben jij wel helemaal lekker?”, vraagt een verbrouwereerde Ech Nie.
“Nou, ik dacht dat een beetje toeren door het Sudetenland misschien wel goed voor ons zou zijn.”
“Het Sudetenland?”
“Ja, toen het hier nog vol met Germanen zat.”
Duitse Oostkolonisatie
Om een en ander wat te verduidelijken pak ik een oude kaart van Tsjechië erbij en toon Ech Nie waar tot het einde van de Tweede Wereldoorlog de Duitsers zaten. “Je weet toch nog wel hoe ik in Potsdam vertelde over die typisch Duitse drang naar het oosten?”
“Eh, ja…”
“Nou, zoals je ziet beperkte die zich niet alleen tot het Oostzeegebied. Er waren ook veel lui die zich in de grenstreek van het huidige Tsjechië en Slowakije vestigden.”
“Jeetje, wat was dat toch met die gasten?”
“Tsja, dat is een lange geschiedenis Ech Nie. Gelukkig hebben we onderweg naar Holašovice alle tijd om daar bij stil te staan.”
Klooster Hohenfurth of Vyšší Brod
De tour zit vol bezienswaardigheden en de eerste is het monumentale klooster Hohenfurth of, zoals de Tsjechen zeggen, Vyšší Brod. “Alsjeblieft Ech Wel, niet allemaal van die buitenlandse namen. Ik heb het al zo zwaar.”
“Ik wilde alleen maar even duidelijk maken dat Duitsers en Tsjechen niet dezelfde taal spreken.”
“ja, duh, alsof ik dat niet weet…”
“Dat is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt, Ech Nie. De twee bevolkingsgroepen behoorden bijna hun hele leven tot het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. Een rijk dus waar het Duits de boventoon voerde.”
Kerstening Oost-Europa
Wanneer Karel de Grote begin 9e eeuw Midden-Europa weet te onderwerpen komt er een (voorlopig) einde aan een drie eeuwen lang durende machtsstrijd tussen Germanen en Slaven. Met de komst van Karel wordt tevens het christendom bij de plaatselijke bevolking geïntroduceerd. De tot dan toe heidense Slaven staan op zich niet erg vijandig tegenover de katholieke kerk, maar zitten ook niet te wachten op een overvloed aan westerse missionarissen.
Zij willen het nieuwe geloof best accepteren maar alleen als ze hun kerkdiensten in de eigen taal mogen voeren. De paus ziet dat echter niet zitten en wijst het verzoek pontificaal af. Geërgerd wenden de Tsjechen zich tot de keizer van Byzantium en vragen hem of hij zo goed wil zijn enkele Slavische predikers hun kant op te sturen.
Tsjechië moet kiezen tussen oost of west
In de hoop dat met de zending ook de streek binnen zijn invloedssfeer komt, voldoet de keizer volgaarne aan het verzoek. Hij dirigeert twee missiepriesters richting Tsjechisch grondgebied en laat hen ter plaatse de Bijbel in het Slavisch vertalen en een Slavische liturgie opstellen. Uiteraard zijn de Germanen geenszins gediend van deze oosterse inmenging. Zij beschouwen de Slavische actie als hoogverraad en beginnen een oorlog tegen de ongelovigen. Na jaren van strijd komen de partijen overeen dat de Slaven in ruil voor verregaande autonomie alsnog de westerse kerk zullen aanvaarden.”
“Vandaar dus dat deze abdij zowel een Tsjechische als een Duitse naam heeft?”
“Precies. En in 1292 schonk de toenmalige Tsjechische koning het werelderfgoed Holašovice aan de monniken van dit klooster. In die tijd waren broeders namelijk goed in het ontginnen van gronden en de vorst hoopte dat hij de vruchten van het bewerkte land kon plukken. Met een beetje geluk zou het hem bovendien (vanwege zijn gulle gift die als goede daad gold) een plekje in het paradijs opleveren.”
Germanisering Tsjechië
De volgende stop is bij een of ander kasteeltje met een fraaie bloementuin. Het nodigt mij uit om (in geuren en kleuren) te vertellen dat het niet alleen Duitse zendelingen waren die hier neerstreken, maar dat het land in de 13e eeuw een complete invasie van Germaanse gelukszoekers onderging. Duitse kooplieden stichtten steden, Duitse boeren exploiteerden braakliggende landen, Duitse mijnwerkers groeven naar edelmetaal en Duitse vrouwen huwden Tsjechische edelen.”
“Tsjongejonge. Hadden álle Duitsers soms die drang naar het oosten of zo?”
“Allemaal, Ech Nie. Geen één uitgezonderd. Maar de eerlijkheid gebiedt ook te zeggen dat de meesten op uitnodiging van hof en adel overkwamen.”
“Oh, maar ik dacht dat je net zei dat de Tsjechen zo op hun onafhankelijkheid waren gesteld?”
“Dat waren ze ook, maar tegelijkertijd kwamen die Duitsers ze ook best van pas. Met name de Tsjechische randgebieden waren toen nog schaars bevolkt en zolang de Germanen die cultiveerden, leverde dat de grondbezitters alleen maar meer geld (en dus meer macht) op. Het waren bovendien kundige arbeidslieden.”
Jan Hus waarschuwt tegen Germanen
De volgende halte is het fraaie stadje Prachatice (de Duitsers noemen het Prachatitz). Omdat dit tevens de plaats is waar Jan Hus naar de Latijnse school ging, informeer ik vrouwlief gelijk maar even over de belangrijke rol die de kerkhervormer in de Tsjechische geschiedenis gespeeld heeft.
“In de ogen van de Tsjechen nam de verduitsing op een gegeven moment zulke groteske vormen aan dat zij begonnen te vrezen voor de teloorgang van hun cultuur. Vanaf zijn kansel in de Praagse Bethlehemkerk, de enige plek waar de Tsjechen in hun eigen taal de mis konden bijwonen, waarschuwde Jan Hus dan ook voor de gevaren van de voortschrijdende germanisering. Hij bekritiseerde de Duitse dominantie op maatschappelijk en geestelijk gebied en zag Germanen als de vijanden van de Tsjechische tongval.”
“Dat is klare taal, Ech Wel!”
Jan Hus hekelt corrupte katholieken
“Zeker. Maar behalve dat Hus duidelijk was over de Germaanse heerschappij wond hij zich ook buitengewoon op over de zelfverrijking, vriendjespolitiek en zedeloos gedrag van de katholieke kerk. Het was de tijd waarin drie verschillende pausen elkaar te vuur en te zwaard bestreden en corruptie binnen de clerus welig tierde. Jan Hus was al dat gekonkel zat en eiste op hoge toon dat de Heilige Vaders terugkeerden naar een leven van eenvoud en devotie.”
“Oei, dat was wel weer erg brutaal…”
“Precies. Naar goed middeleeuws gebruik eindigt Jan Hus dan ook in 1415 als ketter op de brandstapel.”
Hussietenoorlog
Hus’ dood veroorzaakt zoveel onrust dat op een gegeven moment, als de voor zijn dood verantwoordelijke Duitse koning de Tsjechische kroon wil bestijgen, de vlam in de pan slaat. Hus’ volgelingen accepteren de Germaan niet als hun nieuwe vorst en komen te Praag in opstand. De heilige oorlog die er een gevolg van is (de paus roept op tot een kruistocht tegen de verderfelijke Hussieten, terwijl de tegenpartij meent het enige ware geloof te moeten verdedigen) krijgt naar mate de tijd vordert een steeds nationalistischer karakter. Degenen die strijden voor kerk en kroon zijn namelijk veelal Duitsers terwijl de rebellen merendeels van Tsjechische origine zijn.”
Na de oorlog verdrijven de zegevierende Tsjechen vele (katholieke) Duitsers en promoveren ze het Tsjechisch tot de enig toegestane ambts-, kerk- en gerechtstaal. Het duurt echter nog geen honderd jaar voordat de balans weer in ere is hersteld. Met de komst van Maarten Luther, een Duits prediker die de katholieke kerk al net zo hard als Hus verfoeit, beseffen de Germanen dat de Tsjechische martelaar het misschien toch niet helemaal verkeerd begrepen had, en aan de andere kant moeten ook de Tsjechen erkennen dat het economisch niet erg handig van ze was om de Duitse kunde het land uit te zetten.
“Dus toen gingen ze weer vredig met elkaar verder?”
“Nee, dat niet. Toen brak pas echt de pleuris uit.”
Protestant of katholiek
Maarten Luthers kritiek leidt tot de opkomst van het protestantisme, een christelijke geloofsstroom die niets moe(s)t hebben van paus of andere zogenaamde heiligen. Tot ergernis van de katholieke machthebbers krijgt de nieuwe religie zoveel aanhang onder de Tsjechische Hussieten dat zij zich genoodzaakt zien de rechten van deze “ketterse groepering” danig in te perken.
Het beteugelen van de godsdienstvrijheid mondt uit tot een nieuwe, Praagse rebellie en stort uiteindelijk half Europa in een dertigjarige, buitengewoon wrede oorlog. Voor de protestanten (Hussieten) in Tsjechië verloopt het conflict helemaal desastreus; aan het eind van het liedje worden zij ofwel verjaagd of gedwongen zich te bekeren. Daarnaast heroveren de Duitsers voor een belangrijk deel hun eerder verloren gegane, oude posities.
Duits of Tsjechisch
Lange tijd hoort men taal noch teken van de Tsjechen maar halverwege de 19e eeuw komt het Tsjechische element, onder invloed van Romantiek en Verlichting, weer opzetten. Omdat de Germanen in de tussentijd ook steeds nationalistischer zijn geworden (zie onze 2 verhalen over Weimar) volgt een periode waarin beide bevolkingsgroepen elkaar in woord en gebaar bevechten. Taal vormt daarbij het grootste struikelpunt.
Wanneer de premier stelt dat beide talen gelijkwaardig zijn en dat daarom alle ambtenaren beide talen moeten kunnen spreken, komen de Duitsers in opstand. In tegenstelling tot veel van hun Tsjechische collega’s zijn zij vaak niet tweetalig en daarom zou acceptatie van de maatregel tot verlies aan invloed leiden. Als de Duitsers het vervolgens met hun boycot voor elkaar krijgen dat de verordening wordt opgeschort, zijn de Tsjechen zo ontstemd dat zij, op hun beurt, de boel gaan lopen traineren.
Oplopende spanning tussen Duitsers en Tsjechen
De queestie blijft doorsudderen tot het einde van de Eerste Wereldoorlog en is een van de redenen dat de Duitsers, met het uiteenvallen van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije, (waar zowel Tsjechen als Duitsers deel van uitmaken) talen naar aansluiting bij het oude moederland Oostenrijk. Liever dat, dan verder met die vervelende Tsjechen in hun nieuwe staat Tsjecho-Slowakije te moeten leven.
De Tsjechen hebben daar alleen geen enkele boodschap aan. Zij weigeren de Duitse woongebieden (waar 90% van de bevolking Duitstalig is) op te geven omdat dit er voor hen op neer komt dat ze dan niet alleen een goed verdedigbare grens verliezen (het Sudetengebergte) maar ook een van de meest geïndustrialiseerde gebieden van het land. Zij kiezen er dus voor de Duitse protesten met geweld neer te slaan.
Annexatie Sudetenland door Derde Rijk
De Germaanse onvrede neemt verder toe als eerst de Tsjechen een voor de Duitsers ongunstige land- en geldhervorming doorvoeren en als daarna de crisis van de jaren dertig meer Duitse dan Tsjechische werkloosheid in de hand werkt. Wanneer dan ook nog ene Hitler zijn drang naar het oosten op zo’n manier weet te verwoorden dat het net lijkt alsof hij de beschermer van de Sudeten-Duitsers is, wordt de roep om aansluiting bij het Reich wel heel erg luid. In 1938 overtuigt al het geschreeuw zelfs Engeland, Frankrijk en Italië en wordt Tsjechië door de drie naties gedwongen het Sudetenland aan Duitsland over te dragen.
Het blijkt het begin van het einde. Nadat de Germanen het Sudetenland hebben geannexeerd, bezetten ze even later ook de rest van de natie. Hitler verbreekt daarmee zijn belofte dat hij alleen maar Duitsers terug in het Rijk wil brengen, maar voert als rechtvaardiging aan dat dit gebied al eeuwenlang tot het Lebensraum van het Duitse volk behoort.
Vernietiging van Tsjechische nationaliteit
Dat hij met de Slavische bevolking verder weinig op heeft, blijkt wel uit een geheim rapport dat de nationaal-socialistische toekomst van Tsjechië schetst. Ongeveer de helft van de Tsjechen wordt geschikt geacht voor germanisering, de rest moet op termijn worden verwijderd. Over het uiteindelijke doel kan geen misverstand bestaan; de Tsjechische nationaliteit dient volledig te worden uitgeroeid.
In hun streven naar een etnisch homogeen rijk worden vrijwel direct na de annexatie alle Duitstalige Tsjechen die weigeren zich als Duits staatsburger te laten registreren het Sudetenland uitgezet. Met de verdere uitvoering van de duivelse plannen wordt echter gewacht totdat de Duitsers ook daadwerkelijk over het continent heersen. Tot die tijd geven ze prioriteit aan het draaiend houden van de vele in het land aanwezige wapenfabrieken.
Omdat de Duitse arbeiders aan het front strijden, wordt een groot deel van de autochtone bevolking in de oorlogsindustrie te werk gesteld en blijft de Tsjechen (mede door hun hoge productiviteit en weinige verzet) het tragische lot van andere Slavische volken bespaard. Helaas kan dat niet worden gezegd van de lokale Joodse en Roma gemeenschappen, zij worden bijna in zijn geheel vernietigd.
Verdrijving Sudeten-Duitsers
“Je maakt er weer een gezellig uitje van, Ech Wel.”
“Alles om jou je kater te doen vergeten, Ech Nie.”
“Maar autoritten met horrorverhalen helpen niet zo tegen hoofdpijn schat…”
“Jaja rustig maar, nog een klein stukje.”
“Het Duitse wangedrag schiet de Tsjechische president zo in het verkeerde keelgat dat hij al in 1943 plannen maakt om alle Duitstaligen na de oorlog het land uit te zetten. Hij houdt het Duitse volk collectief verantwoordelijk voor begane misdaden en verkondigt dat samenleven met deze menselijke monsters niet langer mogelijk is. Wanneer de capitulatie eenmaal een feit is, vaardigt hij meteen een paar decreten uit die de gedwongen verhuizing van ongeveer 2.5 miljoen Germanen moet legitimeren.”
“Ah, toch nog een beetje gerechtigheid aan het eind van het verhaal. Ik voel me gelijk een stuk beter.”
Was verbanning Duitsers terecht of onrecht?
“Goed om te horen Ech Nie, maar er bestaat wel wat controverse rond de verplaatsingen hoor. De schattingen lopen nogal uiteen maar het schijnt dat bijna 1 op de 10 verdrevenen zijn gedwongen vertrek niet overleefde.”
“Tsja, boontje komt om zijn loontje…”
“Natuurlijk, dat is ook zo. En het onrecht wat de Tsjechen was aangedaan was ook groot. Maar rechtvaardigde het werkelijk de repercussies die hen allen overkwam? Ik weet het niet. Niet iedereen ranselde Joden de gaskamer in…”
“Nee, maar het is ook wel weer typisch Duits om de slachtofferrol te gaan lopen spelen. Hoeveel van die lui protesteerden tegen de grootste massamoord uit de geschiedenis?”
“Weinig inderdaad, dat klopt. Maar dat gold voor de Tsjechen net zo goed. En door de Duitsers met een Joodse achtergrond ook te laten delen in de schuld maakten ze zich natuurlijk helemaal belachelijk.”
“Ech Wel, ga mijn hoofdpijn nou niet weer terugbrengen alsjeblieft…”
“Okee, laten we er dan maar over ophouden. We zijn gearriveerd trouwens.’
Dorpsreservaat Holašovice
“Is dit het?!” roept een verontwaardigde Ech Nie bij het zien van de 23 huizen rond een grasveld met visvijver. “Heb ik hier nou zo achterlijk lang voor in de auto gezeten? Gadverdamme Ech Wel. Mag ik even overgeven!”
“Ga je gang Ech Nie. Maar voor je gelijk al je gal spuwt, is het misschien beter om je aandacht even te vestigen op de boerenbarokstijl waarin de gebouwen zijn opgetrokken.”
“De boerenbarok?”
“Ja, misschien niet van dezelfde pracht als je gewend bent, maar toch ech wel uniek.”
“Schei toch uit, man. Dit werelderfgoed slaat nergens op. Dit kan zo in het rijtje Schokland, Hovgården en Fagusfabriek. Kan jij er wel een belachelijk lang verhaal omheen verzinnen, maar dat maakt het nog niet van bijzondere en universele waarde.”
Holašovice symbool voor Duits-Tsjechische geharrewar
“Hoho. Je hebt het wel over een bijzonder goed bewaard gebleven traditioneel dorp uit de middeleeuwen hè. Bovendien is deze plaats een sprekend voorbeeld van het Duits-Tsjechische geharrewar. Zoals ik al zei kwam Holašovice, of, zoals de Duitsers zeggen, Holschowitz, eind 13e eeuw in Duitse monnikenhanden. Tot het begin van de 16e eeuw waren de bewoners echter voornamelijk van Tsjechische makelij. Na een aanval van de pest veranderde dat en herbevolkten de kloosterlingen het gehucht met Duitsers. In 1938 werd vervolgens het Tsjechische element verjaagd dat in de 19e eeuw weer was teruggekeerd, waarna tenslotte de Germanen het veld moesten ruimen toen ze de Tweede Wereldoorlog hadden verloren.”
“Zucht. Hoe gestoord moet je eigenlijk zijn om tijdens je vakantie zo’n lang verhaal op te hangen terwijl je het ook in een alinea kan vertellen?”
“In een alinea had ik jou niet van je kopzorgen af kunnen helpen, Ech Nie. Maar bedankt dat je al die tijd hebt willen luisteren. Heel sportief van je…”
“Ja, maar ik ben het nou wel zat hoor. Ik smacht werkelijk naar een biertje.”
“Erg hè, die nadorst?”
“Ech Wel!”
Ook wel eens Holašovice bezocht? Een taalstrijd gevoerd of een kater gehad? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Holašovice is klein, veel langer dan een half uur heb je niet nodig om alles gezien te hebben. Je kan je bezoek nog wat rekken door het museum op huisnummer zes aan te doen maar echt een aanrader is het niet.
Jaar van inschrijving: 1998
Officiële website: Holašovice.eu
Lees ook:
Holašovice was niet de enige plek waar een taalstrijd werd uitgevochten, in Oekraïne kunnen ze er ook wat van:
– Strijd tussen goed en kwaad noopt Unesco tot krachtig optreden in Oekraïne
Nog twee andere Tsjechische werelderfgoedplaatsen die vroeger tot Sudetenland behoorden:
– Wordt het nog wat met Český Krumlov?
– Wees humaan, bezoek Telč en maak wat van je leven!
