Het is klaar met Lübeck, de koningin van de Hanze

“Wat zeg je GVD nou? Geen kerstmarkt dit jaar?”

“Nee Ech Wel, je bent net vader geworden…”

“Nou maak je over mij maar geen zorgen hoor, dat lukt heus wel.”

“Ik heb het ook niet over jou, wezenloos; het gaat om je kind! Je dacht toch niet dat je met die ukkepuk urenlang in de vrieskou kon lopen…”

Traditionele kerstmarkt gaat niet door

“Niet?”

“Nee!”

“Nou ja zeg, nou wordt ie helemaal mooi! Breken we eerst onze zomervakantie af omdat ze er misschien wel eens aan zou kunnen komen, en nu kunnen we weer niet weg omdat ze er eindelijk is. Dat schiet lekker op zo!”

“Ja, het is niet anders. De braadworsten en Glühwein zullen een jaartje moeten wachten…”

En zo kwam er dus een einde aan een mooie kersttraditie. Althans voor dit jaar. Sinds ons prille samenzijn waren we altijd met de kerst sfeer in Duitsland wezen proeven maar nu, met de geboorte van ons geluk, kon daar volgens Ech Nie geen sprake van zijn. Gefrustreerd over deze onverwachte queestie sloot ik mij op in de studeerkamer en sloeg aan het schrijven.

Wat is de Hanze?

Als wij de eerste druilerige blik op Lübeck werpen zien we meteen het symbool van de oude Hanzestad voor ons; de Holstentor. “Baksteengotiek in optima forma”, meld ik Ech Nie. Vanwege haar verwonderde gezicht wil ik direct alles over de typische bouwstijl vertellen, maar liever heeft mevrouw dat ik eerst even uitleg wat Hanze precies is.

“Heel simpel schat, wie in het buitenland handel wilde drijven sloot zich aan bij een gemeenschap van kooplieden, een Hanze dus. Op die manier genoot men enige vorm van veiligheid en werden belangen tot op zekere hoogte behartigd. Door gezamenlijk op te treden wisten de kooplui bovendien gunstige privileges binnen te slepen en kosten te besparen.”

Hanze bevordert koopmansrecht

De ontwikkeling van de Duitse Hanze had alles te maken met de tanende macht van de Heilige Roomse keizer. Omdat hij niet langer in staat was kooplieden bescherming te bieden, begonnen Lübecker handelaren, die zitting hadden in het stadsbestuur, te pleiten voor een algemeen koopmansrecht.

Voor de oprichting van de Hanze had de handel namelijk behoorlijk te kampen met wetteloosheid; het kon bijvoorbeeld zo maar gebeuren dat je als koopman verantwoordelijk werd gesteld voor andermans schulden omdat je toevallig uit dezelfde stad kwam of dat je een verschil van mening door middel van een duel moest uitvechten.

Iets aan de hand

“Wèèèh Wèèèh!” Ruw word ik uit mijn schrijven gewekt als van beneden krijsende geluiden opstijgen. “Wèèèh Wèèèh!” Het is Ech Leuk die al jankend om aandacht vraagt. “Wèèèheeee!!!!” Even denk ik het nog te kunnen negeren maar dan begint ook haar moeder. “Ech Wel!!! Je kind heeft je nodig!”

“Wat nou weer?”

“Hoor je dat niet?”

“Wat?”

“Ja wat… Als baby’s huilen dan is er wat aan de hand, Ech Wel…”

“Maar jij bent toch bij haar?”

“Ja, wat dacht je? Dat ik alles alleen kan? Naar beneden komen, NU!!”

Vrijheid van Hanze

“Goed, we waren bij de baksteengotiek geloof ik hè?”

“Nee, het ging over de rechten van de Hanze.”

“Oh ja. Nou die rechten waren dus van levensbelang. Soms zelfs letterlijk. Omdat handel ook goed was voor de economie besloten steden, of althans het bestuur daarvan, elkaar de “vrijheid van Hanze” te schenken. Dat hield in dat zij voortaan de bescherming van buitenlandse zakenlui garandeerden en dat ze tevens verzekerd waren van het recht op vrije handel. In eerste instantie maakten de autoriteiten dit soort afspraken nog alleen voor de eigen kooplieden maar al snel begreep men dat het wellicht beter was als men als collectief naar buiten trad.”

Partnerschap van Lübeck

“Een van de eerste steden die streefde naar verregaand partnerschap was het in 1143 gestichte Lübeck. Nadat de oude Slavische nederzetting Liubice tot as was gereduceerd, werd de stad enkele kilometers stroomafwaarts weer opgebouwd en kon de groeiende bevolking van nieuwe woonruimte worden voorzien. Dat was nodig omdat in die tijd grote groepen christelijke Duitsers deze gebieden, waar tot dan toe louter Slavische, heidense stammen bivakkeerden, aan het koloniseren c.q. kerstenen waren.”

Stront aan de knikker

“Wèèèh Wèèèh”

“Ech Wéééééél!”

“Wat?!”

“Kom eens kijken. Volgens mij heeft die scheet een poepluier…”

“GVD Ech Nie! Ik ben net weer boven …”

“Ja, ik had toch ook helemaal niet gezegd dat je weer naar je kamer mocht!”

Begin van de Hanze

“Afijn, waar waren we?…”

“Nog steeds bij het begin, Ech Wel. Toen Lübeck werd gesticht…”

“Oh ja. Nou van het begin af aan ging het de stad eigenlijk behoorlijk voor de wind. Het knoopte handelsbetrekkingen aan met nabijgelegen steden als Hamburg en Lüneberg, en legde overzeese contacten met het Zweedse Schonen en Gotland. Door deze nieuwe relaties kwam de goederenstroom al gauw op gang. Hamburg leverde bier, Lüneberg zout, Schonen haring en Gotland was goed voor zo’n beetje alles wat uit het bos kwam; bont, was, teer, vlas, hout, hars, honing, noem maar op.”

Gotland functioneerde als handelscentrum

“Godland? Wat een rare naam, zetelde Jezus daar of zo?”

“Nee GoTland, dat was een eiland in de Oostzee wat door nakomelingen van de Vikingen werd bewoond. Hun hoofdstad was Visby en al eeuwenlang dreven de oude wildebrassen van daaruit handel met de Russen, het Kievse Rijk en de Arabische wereld. In de Noord-Russische stad Novgorod hadden ze een veilig pakhuis staan, en van daaruit vond hun koopwaar zijn weg naar de markten van Visby en vervolgens, via Lübecker kooplieden, naar het westen. Deze driehoeksverhouding tussen Lübeck, Visby en Novgorod wordt algemeen beschouwd als het begin van de Hanze.”

Aan de fles

“Wèèèh, Wèèèh”

“Ech Wééééééél!”

“Allemachtig, mag ik in dit huis ook nog wat voor mezelf doen of wat?”

“Wou jij soms het eten doen of wat?”

“Eh, nou…”

“Schiet op dan. Die slokop heeft honger. Maak even een flesje klaar.”

Satellietsteden Rostock, Wismar en Stralsund

“Okee, de baksteengotiek dus…”

“Nee schat, we waren weer terug bij de Hanze. Wat is er met jou vandaag?”

“Ja, weet ik ook niet. Ben een beetje druk geweest, misschien is dat het…”

“Het succes van Lübeck trok zoveel kolonisten dat de stad de vele nieuwkomers op een gegeven moment niet meer aankon. Gelegen op een eiland in de Trave was de ruimte daarvoor te beperkt. Om de emigranten toch een plaats te kunnen geven, begon men met het stichten van satellietsteden.

Rostock was de eerste satellietstad en later volgden ook steden als Wismar en Stralsund. Uiteraard sloten de zogenaamde Wendische steden (vernoemd naar de Wenden, een Slavische stam die hier voorheen leefde) zich ook aan bij het handelsnetwerk van de Lübeckers. Verdere expansie volgde toen de Hanze, naast Novgorod, ook buitenlandse kantoren opende in Londen (wol), Brugge (laken) en het Noorse Bergen (stokvis).”

Duitse Orde in het Oosten

Net als de Duitse kooplieden zaten ook de ridders van de Duitse Orde niet stil. Na zonder succes te zijn gebleven in het Heilige Land, verlegden de soldaten van Christus hun werkterrein naar de Baltische staten. In hun streven de ongelovigen aldaar te bestrijden, richtten ze hun pijlen op de autochtone, heidense Slaven en wisten ze, met Gods hulp, binnen enkele decennia de Oostzeekust tot aan Rusland te veroveren. De succesvolle kruistocht betekende een ramp voor de oorspronkelijke bewoners (een groot deel van hen werd verdreven of vermoord) maar bleek een zege(n) voor de Hanze…

Een vuiltje aan de lucht

“Wèèèh Wèèèh”

“Ech Wéééééél!!”

“Jezus, hoe lang gaat dit nog door zo?…”

“Sorry, wat zei je….”

“Nee niks. Wat is er?”

“Heb je haar wel laten boeren net?”

“Boeren? We zijn toch geen agrariërs zeker?”

“Met drinken krijgt ze lucht naar binnen, Ech Wel. Die moet eruit!”

“Oh…”

Nieuwe steden door oostkolonisatie

“Zoals ik dus al zei, de architectuur van Lübeck is…”

“Nee oelewapperT, je had het over de Duitse Orde. Je bent echt in de war hè?”

“Als jij het zegt. Ik heb de laatste tijd nogal korte nachten gehad, dus misschien ligt het daaraan…”

“De Duitse Orde stichtte tal van nieuwe steden. Thorn, Elbing, Danzig, Koningsbergen, Memel, Riga, Tallinn; allemaal plaatsen die hun bestaan te danken hebben aan het goddelijke werk van de dappere kruisridders. En met de verstedelijking kwam ook de cultuuromslag.

Duitse kolonisten trokken massaal richting oosten, bevolkten de nieuwe gemeentes, zorgden voor een definitieve vestiging van het christendom, voerden het Middelnederduits als taal in, (waardoor iedereen elkaar, van Brugge tot Tallinn, zonder tussenkomst van een tolk kon verstaan) sloten zich aan bij de Hanze en maakten van hun nieuwe woongebieden florerende handelsplaatsen. Het centrum van al deze bedrijvigheid vormde de Oostzee.”

Mariakerk, de moeder van de baksteengotiek

“Het grondstofrijke oosten en ambachtelijke westen gebruikten ruimbuikige koggen voor het vervoer over water en vanwege haar strategische ligging en stapelrecht speelde Lübeck hierbij een sleutelrol.”

“Stapelrecht?”

“Ja, de verplichting voor kooplui om de stad te gebruiken als overslaghaven en doorvoermarkt. Goederen belandden dus eerst hier op de schappen alvorens ze verder verhandeld mochten worden. Je begrijpt wel dat deze gang van zaken Lübeck bepaald geen windeieren legde. Het ging de burgerij zelfs zo goed dat ze, om dat nog eens extra te benadrukken, een kerk lieten bouwen die de oude Dom in grootsheid ruimschoots oversteeg. De Mariakerk, zoals het godshuis werd gedoopt, wordt tegenwoordig beschouwd als de moederkerk van de baksteengotiek.”

Om te kotsen

“Wèèèheeee!!!!”

“Ech Wééééééél!!!”

“Krijg de pest, hoe lang gaat dat geblèr nog door? Ik probeer een stukje te schrijven Ech Nie…”

“Ja, daar is nu even geen tijd voor. Ons schattepetatje heeft net haar rompertje vol gespuugd. Je moet haar komen verschonen…”

Braadworst en Glühwein

“Sorry lief, ik was even afgeleid…”

“Je sprak over de welvaart van Lübeck moppie…”

“Oh ja..”

“Gaat met jou ook alles nog goed? Het lijkt wel of je met je hoofd ergens anders zit…”

“Ja, dat klotekind laat me niet los…”

“Dat klotekind?! Hè? Waar heb jij het nou weer over?”

“Nee niks. Laat maar.”

“Niks laat maar, je slaat nu echt wartaal uit. We hebben geen kinderen weet je nog? Daar heb je een hekel aan!”

“Eh…”

“Kom, laten we maar gauw een braadworst en een Glühwein halen. Ga je misschien weer een beetje normaal doen.”

Lübeck, de koningin van de Hanze

Op het plein voor de Sint Jacobskerk, waar de geneugten van een kerstmarkt mij snel weer doen herstellen, licht ik Ech Nie over de machtspositie van Lübeck in. “Bij geschillen onderling, of met buitenstaande mogendheden, was het altijd Lübeck die het initiatief nam. Het zat veruit de meeste Hanzedagen voor, (vergaderingen waarin werd gesproken over allerhande queesties) nam het voortouw in diplomatieke offensieven of lastige onderhandelingen en wist tijdens haar bloeitijd met handelsblokkades of geweld elke willekeurige derde haar wil op te leggen. Geen wonder dus dat ze door iedereen werd beschouwd als de koningin van de Hanze.”

“De koningin van de Hanze?”

“Ja inderdaad, kijk maar eens naar de torenspits van de Sint Jacob; samen met nog vier andere kerken steken zij hoog boven de stad uit en vormen ze de kroon van de majesteit…”

“Jaja…”

Sint Jacob

“Maar behalve een kroon voor de koningin waren de kerktorens ook een baken voor de schippers. Samen met het schippershuis lieten ze bovendien zien hoezeer de stad en het het water met elkaar verbonden waren. De Sint Jakobskerk is vernoemd naar de patroon van de zeelui, de heilige Jacobus. In de Bijbel wordt namelijk verteld dat Jezus hem oproept om zijn visnetten achter zich te laten en “een visser van mensen te worden.” Daarnaast bevindt zich in het godshuis ook nog een reddingsboot die dient als het nationale gedenkteken voor hen die op zee bleven.”

Lübeck marsepein

“Wèèèheeee!!!!” Jezus Mina, is het nou een keer klaar met dat gejank? Net als ik Ech Leuk om opheldering wil gaan vragen, stormt Ech Nie woedend de kamer in. “Is het nou een keer klaar met die achterlijke kerstverhalen van jou? We hebben je beneden nodig!”

“Ja maar…”

“Nee, niks te ja maren. Computer uit en meekomen.”

“Vrede op aarde schat, en in de mensen een welbehagen.”

“Ach lazer toch op met je kutkerst man. Sinterklaas is nog geeneens het land uit!”

“Ik wilde onze lezers ook net vertellen over het wereldberoemde snoepgoed dat de Sint hier in Lübeck laat produceren. Je weet wel, marsepein…”

“Ech Wel, laat het me niet nog een keer vragen…”

“Maar je weet toch nog wel die winkel aan het water? Dat pareltje van de baksteengotiek, dat zo uitpuilde van al het suikergoed…”

Het is klaar

“Ech Wel, ik tel tot drie…”

“En had ik je nou eigenlijk al verteld over de kenmerken van de baksteengotiek? De architectuurstijl die zo typerend is voor Lübeck en de Hanze?”

“Hou je Lübeck Ech Wel. Geen woord meer. Het is klaar!”

“…”

Ech Leuk zo’n kleintje, maar om nou te zeggen dat ze onze queeste er makkelijker op heeft gemaakt… Ech Nie!

Fijne feestdagen iedereen!!!

Ook wel eens Hanzestad Lūbeck bezocht, handel gedreven of een baby moeten bezighouden? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!

Praktische informatie

Op 29-03-1942 was Lübeck de eerste Duitse stad in de Tweede Wereldoorlog die slachtoffer werd van de geallieerde tactiek om bewoonde gebieden zoveel mogelijk in puin te leggen. De schade die dat veroorzaakte was voor Unesco reden om slechts bepaalde delen van de binnenstad tot werelderfgoed te verklaren. Dit zijn:

• Burgkloster, Koberg en het gedeelte tussen Glockengiesserstrasse en Aegidienstrasse.
• Koopmanshuizen tussen Petrikirche en Dom, zoutpakhuizen en Holstentor.
• Centrum met Marienkirche, Rathaus en Marktplatz.

Jaar van inschrijving: 1987

Boekentip: Meer weten over de Hanze? Voor het schrijven van dit verhaal heb ik veelvuldig gebruik gemaakt van de volgende twee boeken:

– Koggen, kooplieden en kantoren
– De Wendische oorlog

Overige Hanzesteden die niet in dit artikel worden genoemd maar wel werelderfgoed zijn (en op deze site worden beschreven): Bremen, Goslar, Hildesheim en Quedlinburg.

Lees ook:

– Op de jaarmarkt van Provins stond Champagne centraal
– Op de klanken van het Roelandslied kerstende Karel de Grote Hanzestad Bremen