Brussel was ons eerste kerstuitje. Een gezellig weekend weg te midden van houten stalletjes, wafels en bier. Maar voor een romantische kerst, zo beweerde Ech Nie, moesten we een volgende keer toch echt naar Duitsland gaan. “Ben jij helemaal besodemieterd?!”, riep ik verontwaardigd. “Je denkt toch zeker niet dat ik in dat land gezellig vrede op aarde ga lopen vieren!”
“Hoezo niet?”
Krieg nicht vergessen
“Die klootzakken hebben ons mooie Rotterdam gebombardeerd!”
“Dat is 70 jaar geleden, Ech Wel…”
“Ja, dus? We zijn der Krieg nicht vergessen Ech Nie! Die lui hebben ons zoveel kunstjes geflikt, daar krijg je mij dus echt niet meer naar toe, nooit niet!…”
“Ok, Ech Wel dan niet. Wel jammer van al het werelderfgoed dat ze daar hebben…”
Johann Wolfgang Goethe
Nog geen twee maanden later heeft Weimar de twijfelachtige eer ons als eerste Duitse kerststad te mogen verwelkomen. Ech Nie is in d’r element. Kerst is natuurlijk al überromantisch maar vanwege de gevallen sneeuw van de avond ervoor kan ze helemaal haar geluk niet op. Huppelend gaat ze door het witte landschap en roept verrukt; “Kijk nou toch, wat een schattig knibbel-knabbel-knuisje-huisje!” als ze het grijze tuinhuis van Weimars beroemdste inwoner ontwaart.
“Dat was het stulpje van Johann Wolfgang Goethe, Ech Nie, ’s lands meest bewonderde poëet en denker. Hij geldt als een van de grondleggers van de Romantiek.”
“Oh geweldig, het lijkt wel een sprookje!”
Gekweld gevoelsmens zocht kalmte en verlichting
“Ja magisch hè. Romantici deden er dan ook alles aan om zich even te kunnen terugtrekken uit de realiteit van alledag. Ze kwamen tot rust in de natuur en zochten graag troost onder de schaduw van een overhangende treurwilg of een zacht, kabbelend beekje. Goethe was wat dat betreft niet anders. Zo gauw het drukke hofleven hem even teveel werd, vluchtte hij naar zijn hutje op de hei en mijmerde daar over lang vervlogen dagen en de zaligheid van geluk.”
Het lijden van de jongen Werther
Terwijl we verder over de paden glibberen leg ik Ech Nie uit hoezeer dat vluchtgedrag paste in de romantische tijd waarin Goethe leefde. “Romantici hadden het maar moeilijk met zichzelf. Ze zochten voortdurend naar een manier om aan de dagelijkse sleur te ontsnappen maar raakten even zo vaak gefrustreerd als hun idealen onbereikbaar bleken.
Goethe had ervaring met dit soort treurnis. Hij had een en ander aan den lijven ondervonden en verwoordde deze gemoedstoestand op sublieme wijze in zijn debuutroman; het lijden van de jongen Werther.
Romantici zwelgen in onmogelijke liefdes
Het boek ging over een knul die tijdens zijn reizen smoorverliefd raakte op het knappe meisje Lotte. Omdat zij echter al verloofd was met een ander (een man die Goethe omschreef als een nuchter, rationeel persoon maar die verder geen enkele emotionele diepgang bezat) bleef zijn hartenkreet onbeantwoord. De gevoelige Werther kon de teleurstelling niet verwerken en schoot zichzelf, ontroostbaar en onbegrepen, een kogel door de kop.”
“Lekker romantisch, Ech Wel…”
“Heel romantisch inderdaad. Want hier geldt zelfmoord natuurlijk als de ultieme vlucht! Het boek sloeg in als een bom en maakte Goethe op slag beroemd.”
Vorming van zelfstandige mens door Bildung
Behalve de behoefte los te breken uit het burgerlijke milieu stond bij romantici ook de ontwikkeling van het individu centraal. Het verwerven van kennis werd aangeprezen als het hoogste goed en men was er vast van overtuigd dat door zelfontplooiing vrijheid kon worden bereikt. Bildung noemden de Duitsers dat. Ze adviseerden de jeugd daarom lange reizen te maken en levenservaring op te doen. Op die manier leerden ze zich te wapenen tegen de complexiteit van de wereld.
Goethe bestudeert Klassieken in Italië
Goethe onderschreef deze raad. Teleurgesteld over het verloop van zijn relatie met Charlotte von Stein (vanwege haar getrouwde status bleef zij voor hem onbereikbaar) en gestrest vanwege het harde werken aan het hof, besloot hij er als een ware romanticus even tussenuit te knijpen.
Goethe’s vertrek naar Italië was enerzijds ingegeven door zijn verlangen naar vrijheid en anderzijds om zijn geest met de puurheid van de klassieke kunsten te verrijken. “En aan deze Romeinse villa kan je wel zien dat Goethe bijzonder geïnspireerd terugkeerde.”
“Nou inderdaad”, puft Ech Nie, “Zo bovenop een heuvel is dit echt Romantiek ten top…”
Park an der Ilm, een romantisch toevluchtsoord
Vanaf de villa heb je een schitterend uitzicht over het Park an der Ilm, een tuin aangelegd in de Engelse landschapsstijl en met medewerking van Goethe. De weidsheid van het landschap is indrukwekkend. Terwijl we een beetje dromerig voor ons uitkijken, wijs ik Ech Nie meteen even op de vele romantische doorkijkjes, de idyllische ruïne, de sphinxgrotte en de kunstmatige meertjes. “Allemaal bedoeld om een bepaalde stemming op te roepen, om de schoonheid van de natuur te benadrukken en natuurlijk ook om lekker romantisch te doen met je vrouw of minnares.”
“Ach ja”, zwijmelt Ech Nie, “de liefde is toch zo bijzonder…”
Stadsslot Weimar
Net als Ech Nie minnekozend naderbij schuift besluit ik door te lopen naar het residentiële kasteel. “Ook door Goethe geromantiseerd zeker?”, vraagt Ech Nie nu ineens gepikeerd. “Zo zou je het kunnen zeggen ja. Het complex fikte in 1774 af en de klassieke stijl waarin het is vormgegeven kwam mede door zijn bemoeienis tot stand. Romantici bewonderden nou eenmaal de harmonie en eenvoud van de antieke bouwkunst en gebruikten de Griekse cultuur als maatstaf voor hun zo vurig gewenste, nieuwe beschaving.”
Weimar werd het nieuwe Athene
In die nieuwe beschaving vergeleek men Duitsland met het Griekenland uit de oudheid en beschouwde men Weimar als het nieuwe Athene. Romantici zagen allerlei parallellen tussen de twee werelden en wezen fijntjes op het feit dat beide naties uit een versnipperd rijk bestonden, (Duitsland omvatte honderden verschillende vorstendommen, Griekenland was een grote verzameling stadsstaten) door agressieve buurlanden werden bedreigd (respectievelijk Frankrijk en het Perzische Rijk) en superieur waren op het gebied van cultuur en morele waarden.
“Hè, gadverdamme Ech Wel, daar is toch niks romantisch meer aan?! Als die Duitsers zichzelf superieur gaan vinden dan wordt het meestal een beetje eng hoor…”
Hang naar het verleden
“Jahaa, maar óók dat is Romantiek Ech Nie. Romantici keken namelijk graag terug op die goede oude tijd. Zij geloofden dat vroeger alles beter was en zagen naast de Griekse tijd vooral de middeleeuwen als een glorieuze periode. Toen Napoleon op een gegeven moment besloot Duitsland aan te vallen, nam de hang naar het verleden helemaal een vlucht. Men ging op zoek naar gemeenschappelijke wortels, naar oude heldendaden uit een ver verleden, omdat men hoopte daarmee de eenheid binnen het Duitse volk te kunnen versterken.”
Afkeer van modernisme
Al snel kwam men uit bij de Germaanse overwinning op het Romeinse leger (die uit het begin van onze jaartelling) en idealiseerde deze als de belangrijkste triomf ooit. In de schimmige omgeving van het Teutoburgerwoud hadden woeste woudmannen strijd geleverd met drie Romeinse legioenen en hun vrijheid weten te behouden door ze volledig in de pan te hakken. Voor diegenen met een romantische inborst vormde het meteen het ultieme bewijs dat een pure, authentieke levensstijl ver verheven stond boven een modern en decadent bestaan.”
Nibelungenlied
“Romantici waren tegen vooruitgang?”
“Nogal ja. Zo waren ze bijvoorbeeld ook helemaal vol van het Nibelungenlied. Een middeleeuws heldendicht dat werd neergezet als een nationaal epos. Het was de Duitse versie van de Griekse Elias. Uiteraard voerden romantische thema’s als moed, liefde en wraak de boventoon en kwam uiteindelijk iedereen om het leven in een apocalyptische eindstrijd.
Nationaal bewustzijn
Samen met de promotie van vele andere sprookjesachtige vertellingen ontstond zo bij de gemiddelde Duitser een nationaal bewustzijn dat zich steeds meer afzette tegen al wat Frans was. Niet langer streed men zuiver voor de vrijheid van het individu maar plots was ook de bevrijding van het Duitse vaderland essentieel om de Germaanse cultuur te laten voortbestaan.”
“Is dit nog steeds de Romantiek waar we het over hebben, Ech Wel?”
“Jazeker, al moet ik wel zeggen dat Goethe zelf niet zo’n patriot was hoor. Hij was liever de eeuwige romanticus, de man die de kunst als vluchtplaats gebruikte en die zich niet bemoeide met de steeds nationalistischer wordende politiek.”
Cultureel centrum Weimar
De ideale samenleving, het bereiken van eenheid, de poëzie van het leven en het streven naar vrijheid; allemaal onderwerpen die Goethe graag met zijn literaire collega’s bediscussieerde. Weimar functioneerde in die tijd als het centrum van het Duitse schrijversvolk en Goethe poogde met hun hulp continu de zin van het leven te doorgronden.
Hij deed onderzoek naar het ontstaan van kleuren, ging op zoek naar de oerplant (volgens Goethe kwam daar heel de natuur uit voort) en was ondertussen ook druk bezig met het organiseren van vele culturele festiviteiten in het plaatselijke theater. Tijdens al deze bezigheden ontmoette hij op zeker moment ook de dichter Friedrich Schiller.
Friedrich Schiller
Schiller was al net zo’n verstokte romanticus als Goethe. Bij het grote publiek stond hij bekend als de auteur van het toneelstuk die Räuber, een drama waarin twee totaal verschillende broers (de een verdorven maar doordacht, de ander gevoelig maar naïef) de wapens tegen elkaar opnamen. De kiem van het conflict zat hem in de erfenis van pa en de gezamenlijke liefde voor een begeerlijke dame. Verraad, eer en strijd vierden hoogtij en in de finale dolf ook hier weer iedereen het onderspit.
Klassiek Weimar
De beide taalkunstenaars konden het na verloop van tijd goed met elkaar vinden. Ze gaven commentaar op elkanders werk, produceerden gezamenlijk allerlei geschriften en dreven de spot met beroepsgenoten die zich hielden aan de starre regels van de literatuur. Uiteindelijk leidde de samenwerking tot het gouden tijdperk van de Duitse geest, een periode die bekend is komen te staan als de Weimarer Klassik.
“Jeetje Ech Wel, wat een romantiek allemaal. Ik wist niet dat ze er hier zo veel van hadden.”
“Ja, zo zie je maar. Zo’n werelderfgoedqueeste is zo gek nog niet…”
“Ehm ja. Maar is het nou niet tijd om zelf ook een beetje romantisch te doen? We hebben tenslotte nog steeds geen kerstmarkt gezien en zo langzamerhand smacht ik werkelijk naar een dikke worst…”
Fascinatie voor de dood
“Nog even wachten schat, we kunnen natuurlijk niet het graf van beide grootheden overslaan. Romantici waren namelijk dol op de dood. Ze zagen het als een soort bevrijding, een zalig slot op een aards tranendal. Bovendien vonden ze dat de dood iets aangenaam mysterieus had, romantici voelden zich aangetrokken tot de nevel en schemer die de dood omringden en zagen het als een goede bestemming voor hun teleurgestelde ziel.”
“Maar kerst gaat toch niet over sterven, Ech Wel? Dat is juist bedoeld om de geboorte van Jezus te vieren.”
“Daar geloofden Goethe en Schiller niet in, Ech Nie!”
Overlijden Schiller haalt beste in Goethe boven
Terwijl vrouwlief achter me aan sjokt (het dartele meisje van weleer is niet meer) vertel ik haar over het lijden van de dichter Schiller; hoe romantisch zijn leven wel niet was, dat die als gevolg van chronische ziekten ondraaglijke pijnen leed en dat die uiteindelijk de geest gaf na zichzelf bijna dood te hebben gewerkt. Zijn overlijden in 1805, op 46 jarige leeftijd, maakte de tere Goethe tot een diepbedroefd man. Alsof hij de helft van zijn bestaan was verloren, verklaarde de denker vertwijfeld.
Als een soort ode aan zijn trouwe kameraad besloot Goethe daarop zijn tragedie Faust af te ronden. Hij was er decennia eerder al mee begonnen en omdat Schiller er altijd bij hem op had aangedrongen dit drama eens te voltooien, leek dit een geschikt moment om er definitief een einde aan te maken. Het werd Goethes absolute meesterwerk, een romantisch requiem zonder weerga. “Mag ook wel want het kostte hem ruim zestig jaar om op te schrijven!”
Goethes meesterwerk Faust
In het boek maken we kennis met de ontevreden magiër Faust, een man die niets liever wilde dan de wijde wereld intrekken maar die er tot zijn groot verdriet niet in slaagde uit zijn bedompte studeerkamer los te komen. Uiteindelijk sloot hij na een mislukte zelfmoordpoging een pact met de duivel; in ruil voor zijn ziel zou satan hem langs de geschiedenis van de mensheid voeren. De tovenaar was namelijk op zoek naar een dieper soort kennis dan hij uit zijn geschriften kon halen en vermoedde dat de sleutel tot deze wetenschap ergens in de wereld van het gevoel en de algemene ervaring moest liggen.
Aan de hand van de hellevorst volgde vervolgens een lange reis door de tijd die uiteraard begon bij de Griekse mythologie en die via de middeleeuwen eindigde bij de Industriële Revolutie. Toen satan echter aan het eind van de trip zijn beloning kwam opeisen bleek het onsterfelijke van Faust reeds door een Hemelse Heerschaar te zijn meegenomen. Moraal van het verhaal: Streef naar het onbereikbare en God zal zich over je ontfermen. “Nou schat, als dat geen romantisch eind is dan weet ik het ook niet meer!”
Romantische idealen waren opmaat tot oorlog
“Zegt meneer terwijl die over een begraafplaats loopt…”
“Wat nou weer? Dit is het land van dichters en denkers, Ech Nie. Zo wordt er hier over Romantiek gedacht!”
“Dit heeft niks met Romantiek te maken, Ech Wel! Dat snap je toch zeker zelf ook wel?”
“Nou toch is het zo. Die Duitsers schoten zelfs zo ver door in hun romantische idealen dat ze er maar liefst twee wereldoorlogen voor over hadden om ze te bereiken.”
“Komt die weer met zijn eeuwige strijd. Het is kerstmis schat! Vrede op aarde. Kan je nou echt niks beters verzinnen dan kerkhoven en oorlog?”
“Ehm nou ja, ik heb me laten vertellen dat de Thüringse Bratwurst de lekkerste van Duitsland is…”
“Hè, hè! Zie je nou wel, als je even je best doet dan blijkt dat die Duitsers helemaal zo slecht nog niet zijn. Laten we er nog een lekkere Glühwein bij nemen en dan wordt het misschien nog wel écht romantisch vandaag…”
“Zou je denken?”
“Ech Wel!!”
Fijne feestdagen iedereen!!!
Ook weleens Weimar bezocht? Romanticus of liefhebber van het werk van Goethe en Schiller? Laat het ons weten in de reacties hieronder, we horen het graag!
Praktische informatie
Hoewel de Altstadt van Weimar in de Tweede Wereldoorlog heel wat schade had opgelopen is direct na het staken van de krijgshandelingen begonnen met de wederopbouw. Hierdoor oogt het centrum nog redelijk intact. Desondanks koos Unesco er voor niet de hele stad maar slechts elf afzonderlijke monumenten als patrimonium te erkennen. Deze zijn:
- Goethes stadhuis
- Schillers stadhuis
- Herderplatz met stadskerk (St Peter en Paul), Herders huis en oude gymnasium
- Stadtschloss (residentieel kasteel)
- Wittumspaleis
- Anna Amaliabibliotheek
- Historische begraafplaats
- Park an der Ilm met Romeinse huis en Goethes tuinhuis
- Schloss, Orangerie en Park Belvedere
- Schloss en Park Tiefurt
- Schloss en Park Ettersburg
Jaar van inschrijving: 1998
Officiële website: Klassik-stiftung
Lees ook:
Het vervolg op dit verhaal
– Bauhaus, en hoe de droom van een Duitse natie uiteenspatte
Meer Duitse Romantiek
– Achter de schone schijn van Potsdam school het Grote Pruisische Kwaad
– Romantiek langs de Rijn
Tip: een interessant boek omtrent Goethe, Schiller en de Romantiek is: cultuur als macht van Frits Boterman. Wat zo onschuldig romantisch begon, leidde uiteindelijk tot de meest verwoestende oorlog(en) die de mens ooit heeft gekend. Meer hierover in mijn volgende verhaal en het werelderfgoed Bauhaus.
